ڕێژنە حەمەدەمین
قوتابی قۆناغی سێیەمی زانستە كۆمەڵاتیەكان، فاكەڵتی پەروەردە زانكۆی سۆران
لە ٢٤ـی تەمموزی ١٩٢٣دا سەركەوتووانی جەنگی جیهانی یەكەم و توركیا پەیمانی لۆزانیان لە شاری لۆزانی سویسرا واژۆ كرد. پەیمانی سیڤەر هەڵوەشایەوە و كۆتایی بە خەونی دەوڵەتی كوردی هێنا.
ڕێككەوتنی سیڤەر بە چەند هۆكارێك هەڵوەشایەوە، لەوانە “كەمالیستەكان بەهێزبوونێكی زۆریان بینیبوو، بە تایبەت لەلایەن عیسمەت ئونۆی، سەركردەی كەمالیستەكانەوە كە هەر لەسەرەتاوە دژی ڕێككەوتنەكە بوو”.
هەروەها هەرچەندە پێشتر بەریتانیا پاڵپشتی لە كەمالیستەكان نەكردبوو، بەڵام لاوازی سەركردایەتی كورد و نەبوونی كۆدەنگی و هەروەها دەستێوەردانی روسیا و پشتیوانی لە تورك و كەمالیستەكان، بەریتانیایان ناچار كرد هەڵوێستی خۆی بگۆڕێت.
هۆكارێكی تریش ئەوە بوو كە ئیتالیا و فەرەنسا ئەو مافانەیان پێداون كە پێشتر نەیانبوو، بۆیە بەریتانیا پێویستی بە كارێك بوو بۆ ئەوەی دۆستەكانی لەدەست نەدات.
لە ئەنجامی ئەو شتانەی پێشوو، هەروەها هۆكاری دیكەی وەك ململانێی ئەرمینیا و یۆنان، رێككەوتننامەی سیڤەر هەڵوەشایەوە و رێككەوتننامەی لۆزان واژۆ كرا.
مادەكانی ٣٧ تا ٤٥ لە ڕێككەوتنی لۆزان گرنگترینیان بوون، چونكە باسیان لە مافی كەمینەكان دەكرد لەناو ئیمپراتۆریەتی عوسمانیدا، لە ماددەی ٣٧ـدا هاتووە، “حكومەتی توركیا مافی دەركردنی هەر بڕیارێكی هەیە كە نەگونجا لەگەڵ بڕیار و بەرژەوەندییەكانیدا.
بەپێی ماددەی ٣٨، “حكوومەتی توركیا بەڵێن دەدات بەرگری لە ماف و موڵك و ئازادیی هاووڵاتییانی توركیا بكات بەبێ ڕەچاوكردنی زمان و ڕەگەز و ئایین”.
لە مادەی ٣٩ زیاتر دەڵێت “حكومەتی توركیا نابێت ڕێگری لە هیچ كەسێك بكات كە ملكەچی سەروەری توركیا بێت”. دەتوانن بەشداری هەر چالاكیەكی ئایینی، بازرگانی، ڕۆژنامەوانی، یان سیاسی بكەن.
”لە پەیمانی لۆزاندا باسی كورد و كوردستان نەكراوە، باسی ئەرمەنەكانیش نەكراوە، تەنانەت باسی پەیمانی سیڤەریش نەكراوە، بەڵام ناوەڕۆكی پەیمانی سیڤەر هەڵدەوەشێتەوە بۆ نموونە لە پەیمانی لۆزاندا كورد وەك نەتەوە یان تەنانەت وەك كەمینەیەكی بچووك لە توركیا دانپێدانراو نییە. خاڵێك ئەوەیە كە توركیا دەبێ مافی زمانەوانی و هەروەها مافی كەمینەكانی جگە لە موسڵمانان دابین بكات.
لۆزان وەك ئەوە باسی كوردی كردووە وەك ئەوەی كە نەبێت، تەنانەت ئەرمەنەكان هەلومەرجیان باشتربووە، چونكە ئەوان وەكو كەمینەیەكی ئاینی لەتوركیا دانیان پێدانراوە و ناویان نەهاتووە، بەڵام وەكو كەمینەیەك دانیانپێدانراوە. ئەگەر هەلومەرجی ئەو سەردەمە لەیەك بدەینەوە ئێستا زۆركەس باسی ئەوە دەكات كە كورد بۆ هیچی نەكردووە دژی پەیمانی لۆزان؟ پرسیارەكەش لەوەوە هاتووە ئەگەر ئەمرۆ شتێك ڕووبدات وەكو پەیمانی لۆزان ئێمە هەموو مان راپەرین ئەكەین و چەك هەڵدەگرین و شەڕ ئەكەین و پەلاماری داگیركەر ئەدەین، لانی كەم خۆ پیشاندان ئەكەین یاداشت ئەنووسین هەرواناوەستین”.
لە ئێستا لە نێوان كورد و توركدا باسی رۆژ و هەڵوێستە ئیعلامیەكانی سیاسییەكان باسی ١٠٠ ساڵەی لۆزانە بە تایبەت توركەكان كە خەونی گەڕانەوەی فراوانخوازی و گەڕانەوە بۆ عوسمانی یەكێكە لە كارتە هەنوكەییەكان ، دەكرێ لایەنی توركی بە چەند خاڵێك ڕون بكەینەوە :
1- تورك خۆشی باش دەزانی كە هەرگیز ناتوانێ بگەڕێتەوە بۆ ئەوەی جوگرافیای كۆنی عوسمانی دوای تەواو بونی كاتی ڕێككەوتنی لۆزان بگێڕێتەوە بەڵام پێیوستی بەو كارتەیە كە بەرامبەر بە وڵاتانی زل هێز و وڵاتانی دراوسێی بەكاری بهێنێت.
2- تورك دەیەوێ موسڵ و حەلەب وەك خاڵی سەرەتا دەست پێ بكات پاشان بۆ ئاوەكانی یۆنان و ئەوانی تر ، بەڵام باردۆخی گشتی و پەیوەندییەكانی ئێستای وڵاتانی زل هێز و جەمسەرگیری هەرگێز ڕێگە نادا تورك ئەم یاریە بكات و خۆشی دەزانی كە بە پێێ بڕیاری نێودەوڵاتی هەر وڵاتێ پشێوی كەوتە وڵاتانی دراوسێیەوە دەتوانێ تا ٤٠ كم داوای پاراسنی ئاسایشی سنوری بە پێێ ڕێككەوتنە جیهانییەكان بكات .
3- تورك پێویستی بە دروستكردنی خەون هەیە تا كێشە ناوەكییەكانی پێ بشارێتەوە و یەكێتی ناوەكی خۆی بەهێز بكات ، لەم كاتەدا ئەمە مەبەستی سەرەكییەتی .
4- هیچ ڕێككەوتنێكی مێژویی بە تایبەت دوای جەنگە جیهانییەكان ناتوانرێ وەك خۆی جێبەجێ بكڕێت دەكرێت لە ناو سنوری جوگرافییەكەیدا هەندێ كار بكات ، بەڵام بۆ فراوان خوازی ناتوانێ هیچ شتێ بكات .