رابیعە محەمەد
قوتابی قۆناغی سێیەمی زانستە كۆمەڵایەتیەكان فاكەڵتی پەروەردە زانكۆی سۆران
مستەفا كەمال ناسراو بە ئەتاتورك، دامەزرێنەر و یەكەمین سەرۆكی توركیای مۆدێرن بوو. لە ماوەی سەرۆكایەتیەكەیدا سیاسەتی ناسیۆنالیزمی توركی جێبەجێكرد، كە ئامانجی دروستكردنی دەوڵەتێكی یەكگرتوو و عەلمانی توركیا بوو، لەگەڵ جەختكردنەوەیەكی بەهێز لەسەر مۆدێرنیزاسیۆن و ڕۆژئاوابوون.
سەبارەت بە كورد، سیاسەتی ئەتاتورك سیاسەتی ئاسمیلەكردن و نكۆڵیكردن لە ناسنامەی كوردایەتی بوو. كورد وەك هەڕەشەیەك بۆ سەر یەكڕیزی و سەقامگیری دەوڵەتی توركیا دەبینی و پێی وابوو كە دەبێ تێكەڵ بە كۆمەڵگای توركیا بكرێن. لە ئەنجامدا سیاسەتگەلێكی جێبەجێ كرد كە ئامانجیان سەركوتكردنی كولتوور و زمان و ناسنامەی كوردی بوو.
یەكێك لە كارە هەرە بەرچاوەكانی ئەتاتورك پەسەندكردنی یاسای نیشتەجێكردن بوو لە ساڵی ١٩٢٤ كە ڕێگەی بە نیشتەجێكردنی زۆرەملێی كورد لە ناوچەكانی دیكەی توركیا و بەتایبەتی لە ڕۆژئاوا دا. ئەم سیاسەتە ئامانجی لاوازكردنی نفوزی كورد بوو لە ڕۆژهەڵات و بەرەوپێشبردنی شوناس و كەلتووری تورك لە ڕۆژئاوا.
هەروەها ئەتاتورك زمانی كوردی لە قوتابخانە و دامودەزگاكانی حكومەت و میدیاكان قەدەغە كرد و دەربڕینی كولتووری كوردیش بێهیوا كرا. یاخیبوونەكانی كورد بێبەزەییانە سەركوت كران، ڕێكخراوە سیاسییەكانی كورد قەدەغە كران.
شایانی باسە كە سیاسەتەكانی ئەتاتورك بەرامبەر بە كورد تایبەت نەبوو بە ئەو، بەڵكو ڕەنگدانەوەی هەستی ناسیونالیستی فراوانتری ئەو سەردەمە بوو. سەرەڕای ئەوەش ئەم سیاسەتانە كاریگەرییەكی بەرچاویان لەسەر كولتوور و ناسنامەی كورد هەبووە و بەشدارییان كردووە لە گرژییە بەردەوامەكانی نێوان دەوڵەتی تورك و پێكهاتە كوردییەكان لە توركیا.
بە دڵناییەوە. سیاسەتی ئەتاتورك بەرامبەر بە كورد، بەشێك بوو لە پڕۆژە گەورەكەی كە بریتی بوو لە دروستكردنی دەوڵەتێكی توركیای بەهێز و مەركەزی، كە بە پێویستی بۆ مۆدێرنیزاسیۆن و گەشەپێدانی وڵات دەزانی. ئەو پێی وابوو كە فرەچەشنی نەتەوەیی و زمانەوانی دەتوانێت ئەم ئامانجە بخاتە ژێر پرسیارەوە، هەربۆیە هەوڵی دەدا لە ڕێگەی سەركوتكردنی شوناسە غەیرە توركییەكانەوە كۆمەڵگایەكی توركی هاوچەشن دروست بكات.
دانیشتوانی كورد لە توركیا لە مێژوودا لە باشووری ڕۆژهەڵاتی ئەو وڵاتەدا چڕبوونەتەوە و زۆرێك لە كوردەكان لە مێژە بە دوای ئۆتۆنۆمی یان سەربەخۆیی زیاتر دەگەڕان. ئەتاتورك ئەمەی وەك هەڕەشەیەك بۆ سەر یەكپارچەیی دەوڵەتی توركیا دەبینی و هەربۆیە هەوڵی سەركوتكردنی ناسیۆنالیزمی كوردی دا.
ئەتاتورك جگە لەو سیاسەتانەی كە پێشتر باسم كرد، سیاسەتی ئاسمیلەكردنی زۆرەملێ و هاندانی كورد بۆ وەرگرتنی ناو و داب و نەریتی توركی و بێهیواكردنی دەربڕینی كولتووری كوردی. ئەم سیاسەتە بە تایبەتی لە پەروەردەدا دیار بوو، كە منداڵانی كورد بە زمانی توركی دەخوێندرانەوە و لە قوتابخانەدا ڕێگەیان پێنەدەدرا بە زمانی كوردی قسە بكەن.
لە سەردەمی سەرۆكایەتی ئەتاتوركدا یاخیبوونەكانی كورد لە دژی دەسەڵاتی توركیا بە شێوەیەكی دڕندانە سەركوت كران. یەكێك لە گرنگترینیان یاخیبوونی دەرسیم بوو كە لە ساڵانی ١٩٣٠دا ڕوویدا و وەڵامێكی توندی سەربازیی لەگەڵدا بووەوە. هەزاران كورد كوژران و ژمارەیەكی زۆری دیكەش ناچاربوون ماڵ و حاڵی خۆیان بەجێبهێڵن.
بە كورتی سیاسەتی ئەتاتورك بەرامبەر بە كورد سیاسەتی ئاسمیلەكردن و سەركوتكردنی ناسنامەی كورد بوو، بە ئامانجی دروستكردنی دەوڵەتێكی توركی هاوچەشن. لە كاتێكدا سیاسەتەكانی بەشێك بوون لە هەستێكی ناسیونالیستی بەرفراوانتر لەو كاتەدا، بەڵام كاریگەرییەكی بەرچاویان لەسەر كولتوور و ناسنامەی كورد هەبوو و بەشدارییان كرد لە گرژییە بەردەوامەكانی نێوان دەوڵەتی تورك و پێكهاتە كوردییەكان لە توركیا.
هەروەها سیاسەتەكانی ئەتاتورك بەرامبەر بە كورد لە ژێر كاریگەری تێڕوانینی ئەتاتوركدا بوو بۆ ئایین. داكۆكیكارێكی سەرسەختی عەلمانیەت بوو و پێی وابوو كە ئایین نابێت ڕۆڵی هەبێت لە ژیانی گشتیدا. ئەم بۆچوونە بە تایبەتی پەیوەندی بە كوردەوە هەبوو، كە بەشێكی زۆریان موسڵمانی سوننەن و خاوەنی ناسنامەیەكی ئایینی جیاوازن.
ئەتاتورك پێی وابوو كە بەرەوپێشبردنی ناسیۆنالیزمی تورك و سەركوتكردنی ناسنامەی كورد یارمەتیدەر دەبێت بۆ لاوازكردنی كاریگەریی ئیسلام لەسەر كۆمەڵگای توركیا. بۆیە سیاسەتەكانی بەرامبەر بە كورد تەنها ئاسمیلەكردن نەبوو بەڵكو پەرەپێدانی عەلمانیەت بوو.
لایەنێكی دیكەی سیاسەتی ئەتاتورك بەرامبەر بە كورد گەشەسەندنی ئابووری بوو. باشووری ڕۆژهەڵاتی توركیا كە كوردێكی زۆری تێدا دەژی، وەك ناوچەیەكی گەشەنەكردوو و دواكەوتووی ئابووری تەماشا دەكرا. ئەتاتورك گەشەسەندنی ئابووری وەك ڕێگەیەك بۆ بەرەوپێشبردنی یەكگرتن و كەمكردنەوەی گرژییە نەتەوەیی و ناوچەییەكان دەبینی.
بۆ ئەم مەبەستەش سیاسەتەكانی جێبەجێ كرد كە ئامانجیان مۆدێرنكردنی كشتوكاڵ و پەرەپێدانی پیشەسازی و باشتركردنی ژێرخانی باشووری ڕۆژهەڵات بوو. بەڵام زۆرجار ئەم سیاسەتانە كاریگەری نەرێنییان لەسەر شێوازی ژیانی نەریتی كورد بەتایبەتی لە ناوچە گوندنشینەكاندا هەبووە.
شایانی باسە كە سیاسەتەكانی ئەتاتورك بەرامبەر بە كورد لە توركیا بە شێوەیەكی گشتگیر جەماوەری نەبوون. ڕەخنەگر هەبوون كە بە ستەمكار دەیانبینی و بانگەشەیان بۆ دانپێدانانی زیاتر بە شوناس و ئۆتۆنۆمی كورد دەكرد. بەڵام زۆرجار ئەم دەنگانە بێدەنگ دەكران، بەتایبەتی لە سەردەمی سەرۆكایەتی ئەتاتوركدا.
بە كورتی سیاسەتەكانی ئەتاتورك بەرامبەر بە كورد لە ژێر كاریگەری بۆچوونەكانی سەبارەت بە ئایین و گەشەسەندنی ئابووری و پێویستی دەوڵەتێكی بەهێز و مەركەزی بوو. لە كاتێكدا ئەم سیاسەتانە بە مەبەستی پەرەپێدانی ئاسمیلەكردن و كەمكردنەوەی گرژییە نەتەوەیی و ناوچەییەكان بوو، بەڵام كاریگەریی نەرێنییان لەسەر كولتوور و شوناسی كوردیش هەبوو.
