فەرشاد كەریم حەمەد عەلی
قۆناغی چوارەم بەشی مێژوو فاكەڵتی ئاداب زانكۆی سۆران
لە ناوەڕاستی سەدەی نۆزدەهەمدا وشەی كشمیر ئاماژەی بە دۆڵی نێوان هیمالایا و چیاكانی بیر بەنگال دەكرد. ئەمڕۆ وشەكە ئاماژە بە ناوچەیەكی فراوانتر دەكات كە جامو و كشمیری هیندستان دەگرێتەوە (پێكهاتووە لە جامو و دۆڵی كشمیر و لاداخ)، لەگەڵ ناوچەكانی پاكستان (ئازاد كشمیر و گیلگیت بەڵتیستان)، لەگەڵ ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی چین (ئاكسای چین، ترانس كاراكۆرام تراكت). هەرچەندە جامو بەشێكە لە كشمیری جێناكۆك، بەڵام لە ڕووی جوگرافییەوە نە بەشێك لە دۆڵی كشمیرە و نە لە ناوچەی لاداخ. جامو گەلی دۆگرای تێدا نیشتەجێیە، كە لە ڕووی مێژوویی و كولتووریی و زمانەوانی و جوگرافییەوە سەر بە هەرێمەكانی پونجاب و باهاریین، كە پێشتر سەر بە “وڵاتانی بەرزاییەكانی پونجاب” بوو و ئێستا شاری هیماچال پرادیشە. لە نیوەی یەكەمی هەزارەی یەكەمدا كشمیر بوو بە ناوەندێكی گرنگی كامبوگاس و دواتر بوو بە ناوەندێكی گرنگی بودیزم.
هەرێمی كشمیر كە بە جامۆش ناسراوە دەكەوێتە بەشی باشووری نیمچە كیشوەری هندستان و لە باكورەوە ولاتی چین هەیە و لە ڕۆژهەڵاتیش ناوچەی تبت، لە باشوری ویلایەتی بنجابی هندستان و لە ڕۆژئاواش پاكستان هاوسنوریەتی، كشمیر كەوتۆتە ناوچەیەكی ستراتیژی هاوسنور نێوان سێ وڵاتی خاوەن چەكی ئەتۆمی كە ئەمەش كاریگەریەكی خراپی لەسەر ئەم هەرێمە جێ دەهێڵێت وا دەكات كە زۆر توشی هێرش و خاپووركردن و جەنگ و شەڕ و شۆڕی زۆر ببێتەوە و ئارامی و ئاشتی بەخۆیەوە نەبینێت هەر ئەمەش وای كردووە كە هەرێمەكە دابەشی سەر هەر سێ وڵات ببێت و هەر وڵاتە و بەشێك داگیر بكات كە زۆرینەی دەكەوێتە ژێر دەسەڵاتی هندستان وە لە دوای ئەویش پاكستان دێت ئینجا چین كە ئەمیان ڕووبەڕێكی كەمی لە ژێر دەستایە .
كێشەی كشمیر، دەگەڕێتەوە بۆ دوای جەنگی جیهانی دووەم وە بە دیاریكراوی ساڵی ١٩٤٧.
گرنگی كشمیر بۆ هیندستان كشمیر نوێنەرایەتی گرنگی ستراتیجی دەكات بۆ هیندستان، ئەمەش وایكرد بۆ ماوەی زیاتر لە پەنجا ساڵ بە توندی پەیوەست بێت بەوەوە، سەرەڕای زۆرینەی موسڵمان و سەرەڕای ئەو شەڕانەی كە ئەنجامیدا كە بەشێكی زۆر لە سەرچاوە مرۆیی و ئابوورییەكانی ڕژاند، هیندستان بە قووڵایی ئەمنی ستراتیژی دەزانێت لەبەردەم چین و پاكستان. وەك درێژكردنەوەیەكی جوگرافی و بەربەستێكی سروشتی گرنگ بۆ فەلسەفەی دەسەڵاتی پاكستان دەبینێت، كە بە بنەمای بنەما ئاینییەكان دەزانێت، كە هەڕەشە لە بارودۆخی ناوخۆیی هیندستان دەكات كە كەمینەیەكی گەورەی موسڵمانی هەیە. هیندستان ترسی ئەوەی هەیە ئەگەر ڕێگە بە كشمیر بدات سەربەخۆ بێت لەسەر بنەمای ئایینی یان قەومی ئەوا دەرگایەك بكاتەوە كە ناتوانێ لە بەردەم زۆرێك لە دەوڵەتانی هیندستان دایبخات كە نەتەوەیەكی دیاریكراو تێیدا زاڵە یان پەیڕەوانی ئایینێكی دیاریكراو زۆرن.
گرنگی كشمیر بۆ پاكستان سەبارەت بە هێڵی سوور دەزانێت كە ناتوانرێت ببڕدرێت یان پشتگوێ بخرێت، پاكستان بە ناوچەیەكی گرنگ دەزانێت بۆ ئاسایشی خۆی، بەهۆی بوونی دوو ڕێگای سەرەكی و تۆڕێكی شەمەندەفەر لە سەرحەد و باكوری ڕۆژهەڵاتی پەنجاب، كە بە درێژایی كشمیردا دەڕوات. سێ ڕووباری گەورە بۆ كشتوكاڵ لە پاكستان لە كشمیرەوە سەرچاوە دەگرن، ئەمەش وایكردووە داگیركردنی هیندستان ببێتە هەڕەشەیەكی ڕاستەوخۆ بۆ سەر ئاسایشی ئاوی پاكستان.
قۆناغێكی تری جەنگ لە نێوان ئەم دوو وڵاتە بەرپابوو، بەڵام ئەم قۆناغە جیاواز بووە لە كێشەی كشمیر لە ساڵی ١٩٧١ لەسەر كێشەی ناوەخۆی هیندستان و پاكستان تەداخولی ناوچەكانی پاكستانی دەكرد بەشێك لە لەو ناوچە سنوریانە بخاتە سەر وڵاتی هیندستان، ڕێكەوتنامەی سمیلای كرا لە شاری سمیلای لە نێوان ئەم دوو وڵاتە كە زەویە داگیركراوەكان بۆ پاكستان بگەڕێنێتەوە كە لەلایەن هیندستان داگیركرابوو، توانیان كێشەی نێوەخۆیان چارەسەر بكەن، بەڵام نەیانتوانی كێشەی كشمیر چارەسەر بكەن تاوەكو كۆتایی جەنگی سارد بەردەوام بوو.
