زەینەل خێری
نووسەر و مێژوونووسانی كورد و گەریدەكانی بیانی، هەر لە پەرتووكی شەرەفنامەی شەرەفخانی بەدلیسی، تا دەگاتە رۆژگاری ئەمڕۆمان، ئەوانەی لە چوارچێوەی بابەت و توێژینەوەكانیان كڕۆكی مێژووی نزیكەی چوارسەد ساڵەی فەرمانڕەوایی میرنشینی سۆرانیان نووسیوەتەوە، هەموویان وێستگەكانی بزاڤی هونەریان جێ هێشتووە، وەكو بڵێی لەو هەرێمەیی سۆراندا، كە نیمچە دەوڵەتێكی سەربەخۆ بووە لەو كاتەدا، خاڵی بووە لە بزاڤی هونەری، ئەو میرنشینەش چەند سەدەیەك پایتەختەكەی لە شوێنێكی زیندووی وەكو شاری رواندز بووە.
دیارە میر و زاناكانیش بەبێ هۆكار ئەو ناوچەیان بۆ فەرمانڕەوای هەڵنەبژاردووە، بەڵكو پێگەی رواندز وەكو كۆنترین شار لەسەر نەخشەی (میزۆپۆتامیا) گرینگی و تایبەتی خۆی هەبووە، هەم وەكو ناوەندێكی ستراتیژی كە رێگەیەكی سەرەكی بووە بۆ بەستنەوەی ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوا و باكوور و باشوور بەیەكتریەوە، هەروەها شوێنە جوگرافیا سەختەكەیی پەناگەو كاروانسەرایەك بووە بۆ گوزەركردنی لەشكری وڵاتانی دەوروبەر.
بۆیە كلتور و داب و نەریت و سەربووردەی نەتەوەكان لێرەدا بەجێ ماوە و كاریگەری لەسەر گەشەی شارستانیەت و كایە هونەریەكان هەبووە.
ئەگەر بە سەلیقەوە شرۆڤەی بواری هونەری لە بازنەی میرنشینی سۆرانەوە بكەین، ئەبێ بگەڕێینەوە بۆ سەدەكانی بەر لە مێژوو و باس لە شێوازی دەسەڵاتی ئەو نەتەوە و ئیمپراتۆڕانە بكەین، كە گرینگیان بە هونەر داوە لە پێش هەمووشیاندا (ئۆراتیەكان) ( ٧٩٣پ.ز) لە دەڤەری برادۆست شارستانیەتێكی مەزنیان بنیات ناوە و گەورەترین پەرستگەیان لە گوندی ( مجێ سەر) دروستكردووە، كە بە دەیان پەیكەر و كاری هونەریان تیا داناوە وەكو پەیكەری خواوەندیان بەناوی ( خەلدی) هەروەها بەردی ( كێلەشین) لەسەر سنووری هەرێمی كوردستان و ئێران، ئەو بەردە بە رێنووسی بزماری لە هەردوو ڕووی دانراوە پارانەوەی بۆ ئایینەكەیان و خواوەندەكەیان نوسراوە، ئەو بەردە لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی گرنگی خۆی هەبووە، بەڵام لە ساڵی( ١٩٨٢) لە كاتی شەڕی عێراق و ئێران، سەربازانی ئێرانی گواستیانەوە بۆ شاری رەزایەیی ئێران، دوای ئۆراتیەكانیش ساسانیەكان( ٢٢٧ پ.ز) دەسەڵاتی خۆیان بەسەر ئەو ناوچەیەدا سەپاندووە، لەو سەردەمەشدا كە ئایینی (زەردەشتی) ئایینێكی فەرمی بووە زۆر گرینگی بە بواری موزیك دراوە وەكو كەرستەیێكی پیرۆزیش سەیریان كراوە بە تایبەتی ئامێری (تەمبوور) لە هەموو ئاتەشگەكاندا لە لایەن كۆڕی تەمبوور ژەنان سروودی (گاتا) دەگوترایەوە.
لەسەردەمی هاتنی ئاینی پیرۆزی ئیسلام لە ساڵی ( ٦٣٧ پ.ز) هونەر لەو ناوچەیەدا هەر بەردەوام بووە، بەڵام ڕێگا بە هەموو ئامێر و بۆنەیەك نەدراوە، بەڵكو تەنها شمشاڵ یان دەڤ لە بۆنە و مەراسیمە ئایینیەكان ژەندراوە.
لە سەردەمی ئەردەلانیەكانیش ( ١٢٤٢ز )، كە زۆربەیان خەڵكی ناوچەی موكریان بوونە، زۆر كەسانی دەستڕەنگین لە بواری نەخش و نیگار و خەت و زەخڕەفە و داڕشتن لەسەر زێڕ بوونیان هەبووە ئەو هونەرەیان پەرە پێداوە، دیارە كاریگەری كارە هونەریەكان لە پێش زاینی و تاوەكو سەردەمی15ی زاینی كاریگەری خۆی جێهێشتبوو بناغەیەكی بتەوی بۆ میرنشینی سۆران (١٥١٦- ١٨٤٧) دروستكردووە، لێرەدا ئاماژە بە چەند لایەنێكی هونەری دەكەین، كە لەو ڕۆژگارەدا بوونیان هەبووە لە وانەش هونەری (موزیك) ئەو هونەرە لەگەڵ پەیدابوونی مرۆڤایەتی جێگای خۆی لەنێو هەست و سۆزی تاكەكان كردۆتەوە، میرنشینی سۆرانیش سنوورێكی بەرفراوانی هەبووە و خاوەنی گەنجینەیەكی دەوڵەمەندە لە بواری فۆڵكلۆر و بەستەو مەقام و حەیران و لاوكی چیایی و گۆرانی و ئاوازە میللەكان و چەندین شێوازی داوەتی كوردەواری، هەروەها چەند ئامێرێكی موزیكی تایبەت بە دەڤەری سۆران بوونیان هەبووە زۆر لە دەنگبێژی بەناوبانگیشی تیادا هەڵكەوتووە، ئەو ئامێرە موزیكانەی كە كاریان لەسەر كراوە بریتین لە مانە: دەڤ ، شمشاڵ، توزەلە، شەیپووڕ.
دەڤ زیاتر بۆ بۆنە ئایینەكان لە حوجرە و خانەقاكان بەكارهاتووە، شمشاڵیش زیاتر لە دەستی شوانكاران بووە دواتر گواستراوەتەوە بۆ دیوانخانەكان، توزەلە ئامێرێكی تایبەت بووە بە ناوچەی رواندز زۆربەی شایی و گۆڤەندەكان بەو ئامێرە سازكراون، شەیپۆر ئامێرێكی فوداری بنەماڵەی میرەكانی سۆران بووە لە سەردەمی (میر محەممەد) پاشای گەورە، ژەندراوە ئەویش لە كاتی هاتنە دەرەوەی میر لە كۆشكەكەی لەلایەن سەربازەكانەوە ژەنراوە، بۆ ئەوەی پاساوانەكان ئاگاداری هاتنەدەرەوەی میر بن، بە درێژای تەمەنی ئەو میرنشینە هونەری موزیك و گۆرانی لە بۆنە ئایینی و نەتەوەكان بوونیان هەبووە.
هونەری شانۆ ئەگەر چی مێژووی شانۆی كوردی دەگەڕێتەوە بۆ چارەگی یەكەمی سەدەی بیستەم بەڵام لە راستیدا شانۆ مێژووێكی كۆنتری هەیە، لە سنووری میرنشینی سۆراندا كە زۆرترین قوتابخانەی ئایینی تێدا بووە وەكو تەكیە و خانەقا، لە كاتی دەرچوونی مەلاكانی (١٢عیلم) مەراسیمی تایبەت سازكراوە كە حەوت شەو و رۆژ بە چالاكی جۆراوجۆر بەرێوەچوو بەتایبەتی شانۆگەری كۆمێدیی و كۆمەڵایەتی لەلایەن فەقێیەكان نمایش كراون، ئەمەش دەبێتە سەرەتایەك بۆ لە دایكبوونی هونەری شانۆی كوردیمان.
هونەری داڕشتن لەسەر مس و كانزاكان، میرنشینی سۆران بە پێشكەوتووترین ناوچە دەژمێردرێت لەسەر ئاستی وڵاتی دەوروبەری خۆیدا، كە كارگەی توانەوەی كەرستەكانی مس و كانزاكانی هەبووە، ئەویش كەسێكی بلیمەتی وەكو وەستا ڕەجەب سەرپەرشتی كردووە، لەو كارگەیەدا بە دەیان كاری هونەری لە ساڵەكانی ١٨١٣ تا ١٨٣٦ وەكو داڕشتنی لولە تۆپەكان و كەرستەی جەنگی و لێدانی سكەی دراو و چەندین وردەكاری تری ناو ماڵ دروست كراون.
هونەری بیناسازی- لەگەڵ بنیاتنانی ئەو میرنشینەیە، دەستی وەستاو شارەزایانی بیناسازی كارامەیی خۆیان لە دروستكردنی كۆشك و تەلار و پرد و قەلا و قوبە بەدیارخستووە، تا ئێستاش زۆرێك لەو پاشماوانە لەو دەڤەرە ماون وەكو شوێنەوار ناسێندراون و دیارترین شارەزایانی ئەم بوارە وەستا برایمی ماویلی بووە.
هونەری دەڤ ژەنی، بەهۆی بوونی زۆر لە تەكیە و خانەقا و حوجرەكان و بۆ گەرم كردنی كۆری زكری دەروێشان ئەو هونەرە لە سنووری میرنشینی سۆران بەشێوەیەكی بەربڵاو پەرەی سەندبوو زۆر دەڤ ژەنی بەناوبانگی دروستكردن، بەتایبەتی ئەو بزووتنەوەیە لە نێو تەكیەكانی ( هیلان و نازەنین ) گەرم و گوڕ بوو خەزەلەكانی ( صافی هیلانی ) كاریگەری لەسەر پێشكەوتنی ئەو هونەرە هەبوو تاوەكو ئێستاش دەڤ ژەنانی ئەو سنوورە خەزەلەكانی صافی هیلانیان لە ئەزبەرە و بۆنەكانیان دەیڵینەوە.
هەموو بەشەكانی هونەری سەردەمی میرنشینی سۆران كاریگەریان لە دوای خۆیان بۆ نەوەكان بەجێ هێشتووە لە پاش سەدەی بیستەمیش هونەری ئەو سەردەمە زیاتر ناوبانگی ئەو میرنشینەی بەرزتركردەوە.
حوسێن حوزنی موكریانی ( ١٨٨٣-١٩٤٧ ) لە ژمارە ( ٢) ی گۆڤاری زاری كرمانجی ساڵی ١٩٢٦، بەم جۆرە باسی هونەری ئەو كاتی كردووە و دەنوسێ( مەخلوق لە شەرق و غەرەبەوە بۆ كڕیار و توجارەت دەهاتنە رواندزێ مەركەزی عیلم و فەن و سنحەت و توجارەت) هەروەها قانعی شاعێر ( ١٨٩٨- ١٩٦٥) بۆ كارە جوانەكانی میرنشینی سۆران لە شیعرێكدا ئەو پێناسەیە دەكات، ئافەرین وەستا رەجەب بۆ سەنحەت و دەستكاریت تۆپەكانت قەڵای تورك و تەتەریان پێ شكاند.