” كۆمەڵكوژی دۆڵی زیلان وەك نموونە “
بێلان جاسم بایز
قۆناغی سێیەمی بەشی زانستە كۆمەڵایەتییەكانی فاكەلِتی پەروەردەى زانكۆی سۆران
دوای هەرەسهێنانی شۆڕشی شێخ سەعیدی پیران لە ساڵی ١٩٢٥دا، كۆمەڵێك سەركردەی خۆییبوون لە ئاگری بە سەرۆكایەتی ئیبراهیم پاشای سەرۆكی هۆزی جەلالی كۆبوونەوە، بڕیاریاندا شەڕی چەكداری دژی دەوڵەتی توركیا بەرپابكەن. تا ساڵی ١٩٢٩ ئامادەكاریی بۆ شەڕی چەكداریی بەردەوام بوو، لەو ساڵەدا شەڕ لەگەڵ توركیا هەڵگیرسا. ئیحسان نوری پاشا، كە لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان بوو، خۆی گەیاندە پارێزگای ئاگری و بەشداری لە شۆڕشەكەدا كرد. بەهۆی ئەزموونی لە بواری سەربازیدا، ئیحسان نوری پاشا وەك فەرماندەی گشتی شۆڕشی ئاگری هەڵبژێردرا.
شەڕی شۆڕشگێرە كوردەكان لە هەرێمی سەرهەدی باكووری كوردستان، بەرامبەر دەوڵەت دوو ساڵ بەردەوام بوو. لە مانگی ئەیلولی ١٩٣٠دا هێزەكانی ئێران و توركیا پەلاماری ئاگری-یاندا و شۆڕشەكەیان سەركوتكرد. نزیكەی ٣٤ سەركردەی شۆڕشی ئاگری دەستبەسەركران و لەسێدارەدران، بەڵام دەوڵەتی توركیا بە كوشتنی شەڕڤان و شۆڕشگێرەكانەوە نەوەستا و بە بیانووی هاوكاریكردنی شۆڕش دەستی بە كوشتنی هاوڵاتیە مەدەنیەكانی باكووری كوردستان كرد.
كۆمەڵكوژی دۆڵی زیلان
دوای شكستی شۆڕشی ئاگری، دەوڵەتی توركیا لە باكووری كوردستان دەستی بە هەڵمەتێكی پاكتاوی ڕەگەزی بەرامبەر ئەو هاوڵاتیە كوردانە كرد كە لەگەڵ شۆڕشدابوون. هەرچەندە بە پێی بەڵگە فەرمیەكانی دەوڵەتی توركیا لە ١٣ی تەمموزی ساڵی ١٩٣٠ كۆمەڵكوژی زیلان ئەنجامدرا، بەڵام سوپای توركیا و ژمارەیەك جاش لە سەرەتای مانگی حوزەیرانی ساڵی ١٩٣٠ دەستیان بە ئۆپەراسیۆنێكی فراوان كرد دژی هاوڵاتیە مەدەنیەكانی كورد.
ئۆپەراسیۆنەكە لە هەرێمی سەرهەد، واتە لەنێوان پارێزگای وان و پارێزگای ئاگری تا سەر سنوری ڕۆژهەڵاتی كوردستان و ئەرمینیا ئەنجامدرا. بەڵام زیاتر خەڵكی گوندەكانی دۆڵی زیلانی سەر بە ناوچەی ئەرجیشی پارێزگای وان زەرەرمەند بوون.
ئۆپەراسیۆنی دەوڵەتی تورك چەند مانگێك بەردەوام بوو و لە تەمموزی ١٩٣٠دا سەرباز و جاشەكان هەموو رێگەكانی دۆلی زیلانیان داخست و دەستیان بە كوشتنی كوردەكان و سوتاندن و تاڵانكردنی گوند و ماڵەكانیان كرد.
سەرچاوەكانی دەوڵەتی تورك (ڕۆژنامەی حوریەت – ڕۆژنامەی جمهوریەت) دانیان بە كوشتنی ١٥٠٠٠ كەسدا ناوە، بەڵام نووسەری كورد حەسەن هوشیار سەردی كە خۆی شایەتحاڵی كۆمەڵكوژیەكەیە دەڵێت، “لە هێرشەكاندا ١٨٠ گوند سوتێنران و ٤٧ هەزار مرۆڤی بێتاوان لە ژن و منداڵ و پیر كۆمەڵكوژ كراون كە سەر بە هۆزەكانی حەسنا، زیلان، سبكان، ئەدمان بوون. لەو پڕۆسەیەدا كە بە كۆمەڵكوژی دۆڵی زیلانەوە نەوەستا، زیاتر لە ٥٠ هەزار كورد لە سەرتاسەری باكووری كوردستان كۆمەڵكوژ كران.
جگە لەوەش ئێران، سوریا و عێراقیش دەستیان لە ئۆپەراسیۆنەكەدا هەبوو. دوای شكستپێهێنانی شۆڕشی ئاگری و كۆمەڵكوژی دۆڵی زیلان، نوێنەرانی دەوڵەتی توركیا سەردانی هەر یەك لە ئێران و سوریا و عێراقیان كرد و هەوڵیاندا ئەو شۆڕشگێرانەش دەستگیربكەن كە خۆیان گەیاندبووە دەرەوەی سنورەكانی توركیا. بەو هۆیەوە هەر سێ دەوڵەتە داگیركەرەكەی كوردستانیش لە دەستگیركردنی شۆڕشگێران ڕۆڵیان دەبێت و ژمارەیەك شۆڕشگێر دەستگیردەكرێن و لەسێدارە دەدرێن.
بە قوڵ بوونەوە لەو ئیڤێنتە مێژوویانە پێویستە ئێمەی كورد بەگشتی و هێزو لایەنە سیاسیەكان بەتایبەت لەوە تێبگەین كە نەیاران و نەتەوە سەردەستەكان بۆ لەناوبردنی گەلی كورد چەقۆیەكی سێ دەسك و یەك نووكن لەهەر شوێنێك كوردێك هەڵكەوێ و پرسی ئەو نەتەوە ستتەمدیدەیە بەرەو پێشەوە ببات سەری دەبڕن، ئینجا بە یەكگرتووی و یەكدەستی دەتوانرێ خەونی گڵاوی ئەوان لە گۆڕبنێین و وڵاتێكی جوان و پەیوەندیەكی بەهێز بینا دەكرێت، بە پێچەوانەشەوە و بە پەرتەوازەیی نێچیرێكی ئاسان دەبین و بێگومان دوور نیە بویەری هاوشێوەی زیلان دووبارەو چەند بارە ببێتەوە.