بێگەرد ئیبڕاهیم حسێن
قوتابی قۆناغی سێیەم – بەشی كۆمەڵناسی زانكۆی سۆران
زمان سەرچاوەی دروستبوونی كەسایەتی و شوناسی نەتەوە و مرۆڤە، مرۆڤ چەند لە زماندا دەوڵەمەند و بە‌هێز بێت زیاتر ئاسۆی بیركردنەوە و جیهانبینی و مەعریفەی فراوانتر و بەهێزتر ئە‌بێ. زمان بە یەكێك لە یەكەمین كەرەسەی پێشكەوتوویی پەیوەندیی مرۆڤەكانە كە ئەركی سەرەكییەكەی پەیوەندی زارەكی و نووسراوەیی نێوان دوو یان چەند مرۆڤە. لە بواری زمانییەوە هەر نەتەوە و گەلێك وەك هێمای بوونی ڕەوایی ئەم نەتەوەیە سەیر دەكرێ كە ئەم زمانەی كە قسەی پێ دەكرێت لە ڕێگای ئەوەوە دەنگ و شوێنەواری نووسراوەیی جێماو بە درێژایی مێژوو وەك بەشێك لە میرات و سامانی فەرهەنگی مرۆڤایەتی دادەندرێت. كوردیش وەكو هەر نەتەوێكی تر خاوەنی زمانی تایبەت بە خۆیەتی، كە زمانی كوردیە و لە چەندین زاراوەیی جۆراوجۆر پێكهاتووە.خوێندن بە زمانی دایك مافێكی سروشتی و سەرەتاییی هەر مرۆڤیكە. زمان بەدەر لەوەی كە ئامرازی دروستكردنی پەیوەندییە لەنێوان مرۆڤەكان، لە هەمان كاتیشدا بە یەكێك لە بنەماكانی ناسنامەی نەتەوەیی دادەندرێت. مرۆڤ لە هەر شوێنێكی گۆی زەوی بێت، وەك یەكێك لە بنەماكانی مافی هاووڵاتیبوون، مافی هەیە بە زمانی دایك بخوێنێت.
گرینگی پەروەردە كاریگەریەكانی لەسەر تاك و كۆمەڵگە
پەروەردە، رۆڵێكی گرینگ دەبینێت لە مانەوە و بەردەوامی زمان، ئەگەر بپرسین سیستەمی پەروەردەی باشووری كوردستان تا چ رادەیەك گرینگە بۆ هێشتنەوە و پەرەپێدانی زمانی كوردی، لەوانەیە بە پێی پێویست نەبووبێت، واتا گرینگیەكی ئەوتۆی بە زمانی دایك نەدراوە لە قوتابخانە ناحكوومیەكان، نەك تەنها لە قوتابخانە ناحكوومییەكان بەڵكو تا ئەندازەیەك هەر لە باخچەی ساوایانەوە تاكو زانكۆكانیش دەكرێ بڵێن، گرینگی ئەوتۆ بە زمانی كوردی نەدراوە، بەڵكو زمانەكانی دیكەی بیانی وەكی زمانی ئینگلیزی، توركی، فەرەنسی و ئەلمانی زۆر جار وەك زمانی یەكەم بۆ خوێندن ئەژمار دەكرێت، داویی ئەوە ئەگەر زمانی كوردی بشخوێندرێت دەتوانین بلێن كە ڕۆڵەكی لاوەكیان پێدراوە. ئەوەی جێگەی هەڵوەستە لەسەر كردنە، لە قوتابخانە ناحكومییەكان بایەخ نەدان بە زمانی كوردی كە ناسنامەی بوونی نەتەوەی كوردە، كە بە پشتگوێ خستنی خەسارێكی گەورەیە لەڕووی ناسنامە و كولتوورەوە بۆ نەوەی ئەمڕۆ و داهاتوو لە باشوری كوردستان. چونكە دەبینین لە بڕگەی پێنجەمی مادەی سێیەمی (یاسای ژمارە14ی ساڵی2012 قوتابخانە و پەیمانگە ناحكوومییەكانی هەرێمی كوردستان ـ عێراق)دا لەبارەی ناوی ئەو قوتابخانە و پەیمانگە ناحكوومییانەوە هاتووە:” پێویستە هەر قوتابخانە، یان پەیمانگەیەكی ناحكوومی ناوێكی تایبەت و جیاكەوەری هەبێت كە لەگەڵ تایبەتمەندییە كلتووری و پەروەردیی و نیشتمانییەكانی هەرێمدا بگونجێت”. بەڵام دەبینین بەشێك لەو ناوانەی بۆ ئەو قوتابخانە و پەیمانگە ناحكوومیانە دیاری كراون، بیانین و هیچ پەیوەندییەكیان بە زمان، ئەدەب و كولتووری كوردییەوە نییە، بۆیە ئەگەر هەر قوتابخانە و پەیمانگەیەك كە ناوەكەی كوردی نەبێت، دەبێ ناوەڕۆكی پرۆگرامی خوێندنی چۆن بپەڕژێتە سەر زمانی كوردی. بەڵام كێشەكە ئەوەیە خێزان پێیان باشترە كە منداڵەكانیان بەزمانی دیكە قسەبكەن تەنانەت شانازی بەوە دەكەن كە منداڵەكەیان نازانێ بە زمانی كوردی قسە بكات، بەڵكو بەزمانەكی بیگانە وەكو ئینگلیزی یان توركیەكی زۆر باش قسە دەكات، تەنانەت لەماڵەوەش بە ئینگلیزی قسە دەكات و كوردی نازانێت.
بێ گومان بۆ ئەوەش هۆكار زۆرە یەكێكێك لەوانە بە كۆڵۆنیكردنی نەتەوە كوردە كە بە درێژانی مێژوو لە زۆربەی لایانەوە.كۆڵۆنیالیزم بە شێوەیەكی نەریتی وەك داگیركاریی دەسەڵاتێكی بێگانە پێناسە دەكرێت، كە خاكی خەڵكانێكی دیكە داگیر دەكات، گەڵی كوردستانیش وەكو گەلەكی بە كۆڵۆنیكراو بەتایبەتی لەلایەن ئەو وڵاتانەی دەووروبەری هەموو هەوڵێكیان بۆ ئەوەیە كە زمانی كوردی نەمنێت و میللەتێك نەبێت بە ناوی كورد تا رادەیەك ئەو هەوڵی ئەوان دەهێتەدی بەهۆی كەمتەر خەمیی، بۆیەش زۆربەی تاكەكانی كورد دەروونیان رووخاوە پیان وایە، كە زمانی دایكیان كە كوردیە بەهای ئەو تۆی نییە، بۆیە خۆیان پێكەمترە لە چاو زمانەكانی تر و پیان وایە، كە ئەوان سودیان زیاترە لە زمانی دایك. كە دەكرا زیاتر كە قوتابخانە ناحكومییەكان گرینگی بە زمانی كوردی درابایە و لە پاڵ ئەوەش حكوومەتی هەرێمی كوردستان و بەتایبەتی وەزارەتی پەروەردە و وەزارەتی خوێندنی باڵا كە دوو وەزارەتی زۆر گرینگن بۆ ئەوەی زمانی كوردی زیاتر بڵاو ببێتەوە و زۆرتر گرینگی پێبدرێت لە ناو كومەڵگەدا، چونكە دەبینین لە زۆربەی قوتابخانە تایبەتەكاندا گرینگی بە زمانی وڵاتی خویان دەدەن زیاتر نەك زمانی دایك، بۆ نمونە زمانی ئینگلیزی، توركی كە ئەمەش لە داهاتوودا لە فۆرمەكی نوێ وا لە تاكی كوردستانی دەكات كە بە چاوەكی كەم سەیری نەتەوە، خاك، نیشتیمان، كلتور و زمانی خوی بكات.
هەربۆیە گرینگی دان بە زمانی كوردی لە خوێندنگەكان و زاراوە جیاوازەكانی كوردی كە یارمەتیدەر بیت بۆ دروست بوونی زمانەكی یەكگرتوو یاخود ستانداردی كوردی لە باشوری كوردستان. هەروەها دەكرێ هەموومان هەوڵبدەین زمانەكەمان پێشبخەین و بیكەین بە زمانی فەرمی لە هەموو ناوچەكانی باشوری كوردستاندا. لە لایەكیتر ئەركی حكومەتی هەرێمی كوردستان، دەزگاكانی راگەیاندن، رێكخراوەكان و چالاكانی كۆمەڵگەی مەدەنی، رۆشنبیران، نوسەران، شاعیران و هەموو تاكێكی كوردستانیە بۆ زیندوو راگرتنی زمانی دایكیمان كە پایەی شوناس و هۆی نەتەوەكەمانە و فاكتەرەكی بەهێزە بۆ بەرگری لە تواندنەوەی نەتەوەی كورد. هەروەها هەوڵ بدەین لە هەر رێگایەكەوە كە بۆمان دەكرێ نەوەی نوێمان لە گرینگی فێربوونی زمانی كوردی ئاگادار بكەینەوە و لە بواری جۆراوجۆردا كار لە سەر گەشەكردن ، دەوڵەمەندتر كردن و بە فەرمی ناسینی بكەین”.
