نووسین / ئەندازیار عەبدوڵقادر رەسول
سایكۆلۆژیا ئەو بوارە زانستییەیە كە لە دەروون دەكۆڵێتەوە و بە شێوەیەكی ئۆبژەكتیڤ تاوتوێی دەكاتەوە ، لەفەلسەفەدا وشەكە مێژوویەكی دوور و درێژی هەیە و بەكاربردنی دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی ئەفلاتوون و ئەرستۆ ، هەتا ئێستاش بۆ تێگەیشتن لە سروشتی ئینسان لە ڕوانگەی زانستییەوە وەك چەمكێكی بنەڕەتی ماوەتەوە.
لە جیهاندا و لەگشت وڵات و شوێنێك بناغەی سەرجەم پەیوەندی و ڕەفتار و گوفتاری هەر تاك و كۆمەڵێك ئەو سایكۆلۆژیایەیە كە لەناخی هەر تاكێكدایە، بە جۆرێك هەمان سایكۆلۆژیا بڕیاردەری بەڕێوەچوونی ژیان دەبێ جیا لە ڕووداوە خۆنەویست و سروشتییەكان.
ئەو سایكۆلۆژیایە بەپێی فاكتەری كات و شوێن و مێژوو دەگۆرێ بۆ نموونە هی منداڵێك كە لە موسڵ و رەققە و لەناو مەینەتی و ئاوارەیی گەورەبووبێ و گوێچكە و هزری هەردەم ئاشنای هاشەی هاوەن و ڕێژنەی فیشەك بووبێ جیاوازە لە منداڵێكی هاوتەمەن بەڵام لە ستۆكهۆڵم و لەندەن لەناو ژینگە و خێزانێكی تەندروست ژیابێت
ئەوەی مەبەستمە باسی بكەم دیاردەیەكی باو و دزێو و ناشیرینی ساڵەهای ساڵی ژیانی مرۆڤە، ئەویش (جنێو)ە
جنێودان هەڵچوونێكی نەرێنی ناخی كەسێكە كە ناتوانێت بەرگری بوێرانە لە بابەتێك بكات یاخود وەڵامێكی زانستی و ڕێكی هەبێت بۆ كەسی بەرامبەر. دەروونزانەكان دەڵێن جنێودان لاوازی و هەستكردنە بە گرێی كێماسی و تۆڵە سەندنەوە لە كەسی بەرامبەر، و تێنەگەیشتنە لە بابەتەكە، جنێودان بە هەموو جۆرەكانییەوە شڵەژانی دەروونییە لە قاڵبی شەڕانگێزی ڕەش.
ئەوەی جنێو دەدات هەر كەسێك بێت لە هەر پلە و پایەیەكی زانستی كۆمەڵایەتیی و سیاسی و ئایینی بێت لە وەڵامدانەوە ناكامڵە ناتوانێت وەك خۆی بەڵگە بهێنیت ئەوا تووشی گرێی دەروونی دەبێت بۆ كردنەوەی ئەم گرێیە دەروونییە و بەتاڵكردنەوەی هەڵچوونی نەرینی جنێو بە كاردەهێنێت. لە نەستیەوە ( لاشعور ) ئاگادار دەكریتەوە بە هۆی جنێودان كەفوكول و هەڵچوونی دادەمڕكێتەوە.
خەڵك بەگشتی سێ جۆرن: یەكەم ئەوانەن كە جنێو نادەن، دووەم ئەوانەی بە دەگمەن جنێو دەدەن و سێیەمیش هەمیشە جنێو دەدات .
لەكوردستانیش، هەر لە مێژووەوە ململانێی ئایدۆلۆژی وایكردووە جنێودان بە چەندین ئاراستەوە لە گەشەكردنی بەردەوامدا بێ كە زۆركات ئامانج لێی رووخاندن بووە و بەداخەوە ئافرەت لە زۆربەی جنێوەكان كراوەتە ئامرازێك بۆ لێدان لە شكۆی بەرامبەر، لەگەڵ پەرەسەندن و بڵاوبوونەوەی زیاتری تۆڕەكانی پەیوەندی و سۆشیال مێدیا جنێودانیش بۆتە ڕەهەندێكی ئەو پەرەسەندنە و گەیشتووەتە قاڵبێكی ڕێكخراو و بەرنامە بۆ داڕێژراو.
بەشێوەیەك گەر سەیری هەر بڵاوكراوەیەك بكەین لەلایەن كەسانی (سیاسی، ئاینی، كۆمەڵایەتی، ڕۆشنبیری، هونەری، وەرزشی و هتد…. ) بەشێكی باشی كۆمێنت و سەرنجەكان جنێوی كەسانێكە كە پێوەی ئاڵوودە بوون و چەندین پەیج و ئەكاونت لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بە پارەی خەیاڵی سپۆنسەر دەكرێن و بە جنێوەوە لەخزمەت ئەجێندایەكی دیاریكراوی ئایدۆلۆژی دان .
لە هەمانكاتدا زۆرێك لە دەرووناسان و پسپۆرانی دەرووناسی بەشێوازێكی زانستی توێژینەوەیان لە بارەی جنێودانەوەكردووە و راو سەرنجی خۆیان خستۆتە ڕوو، بۆ نمونە:
دەروونناسی ئینگلیزی (ریچارد ستیڤن) دەڵێت: كاتێك چەكوشێك دەكێشی بە پەنجەیەكتدا، بەرتەقای ئازارەكە بە هاوار و جنێودان كەم دەكەیتەوە.
هەروەها زاناو بیرمەندی دەروونناسی (ئەلفرێدئادلەر ) پێ ی وایە جنێودان بەزین و كەم و كورتی كەسێتی یە و لەڕێگەی جنێوەوە كەسەكە هاوسەنگی دەروونی خۆی دەچەسپێنێت، ئەمەش تەعویزێكی دەروونی نەخۆشی نائاساییە، هەروەها (فرۆید ) دەڵێت جنێودان دووژمنكاری خەفەكراوە لە ناوچەی عەقڵی نەستی دژ بەو شتانەی كۆمەڵ لەتاكی قەدەغەكردووە.
توێژەرانی سویدی لە زانكۆی یۆتۆبۆری سەرنجی ئەوەیان داوە كە جنێوی 50 ساڵ بەر لە ئێستا زۆر جیاواز بووە، جنێوەكانی ئەوكات وەك ئێستا توند و رەق و نەشیاو و بێزاركەر نەبوون.
ئەوانەی زۆر جنێو دەدەن، دەڵێن راهاتوون یان خوویان پێوە گرتووە و ناتوانن واز بهێنن.
دەگوترێ لە ئەوروپا پۆڵۆنییەكان جنێوفرۆشترین نەتەوەن. جنێوی سوێدیش زۆر نەرمترە لە جنێوی گەلانی دیكە.
رەنگە هیچ میلەتێك هێندەی كورد لەدنیایی واقیعی‌و دنیا مەجاز‌و تۆرە كۆمەڵایەتییەكاندا جنێو وتەشهیر نەڵێت‌و نەنوسیت..(جنێودان بەسەركردە، بەمەلا، بەكۆمۆنیزم، بەژن، بەدین، بەشۆرش، بەحكومەت، بەنەتەوەو رەگەز، بەدارو ئاژەڵ و…هتد)
بەپێی یاسا كار پێكراوەكان واتە بە یاسای سزادانی عێراقی لە مادەكانی (٤٣٣) و(٤٣٤) دائاماژەی بە تاوانی جوێندان كردووە دەڵێت:
جنێودان بریتییە لەوەی كەسێك قسەی وەها بە یەكێك بڵێت كە ئابڕووی یان پێگەی لەكەدار بكات یان هەستی بریندار بكات هەرچەندە ڕووداوێكی دیاریكراوی نەدابێتە پاڵ.
هەركەسێك جوێن بە یەكێك بدات بە بەندكردن سزا دەدرێت كە لە ماوەی (1) ساڵێك زیاتر نەبێت و بە غەرامە كرن كە لە سەد دینار زیاتر نەبێت یان بە یەكێ لەو دوو سزایە
ئەگەر جوێندان بە ڕێگەی بڵاوكردنەوە لە ڕۆژنامەكان یا چاپكراوەكان یا لە ڕێگەی یەكێك لە ڕێگەكانی تری ڕاگەیاندن ئەنجام بدرێت بە بارودۆخی توندكردنی سزا دادەنرێت .
تێبینی/سزای غەرامە پەرلەمانی كوردستان هەمواری كردوە لە تاوانی جۆری كەتن كراوە بە لە (45000)دینار كەمتر نە بێت و لە (225000)دینار زیاتر نەبێت. لە یاسای ژمارە (35)ی ساڵی (2007)دا سەرلەنوێ جەخت لەسەر سزادانی جنێو كراوەتەوە، لە بڕگەی (5)ی ماددەی نۆیەمدا هاتووە: “جنێودان و توانجی ناڕەوا و ناوزڕاندن قەدەغەیە”.
. بەشیوەیەكی گشتیی كورد تا ڕاددەیەكی كەم زمانی پاراو و ڕۆمانسی و جوانناسی بە كاردەهێنیت زیاتر بە زمانی زبر و هەرەشەو جنێودان دێتە سەرخەت كەسی واهەیە دووشەو دوو ڕۆژ جنێوبدات ماندوو نابێت بەڵام یەك ڕەستەی جوان وڕۆمانسی ناتوانێت وەڵا‌مبداتەوە.
تەنانەت لە ڕووی ئاینییەوە دەبێت بەرامبەر سەرسەخترین دوژمن زمانێكی نەرم و جوان و پارو بەكاربهێنیت دەبێت وەڵامێكی پەروەدەیی بەكاربهێنیت واتە لەجێی هەموو جنێودانێك و قسەیەكی ناشیرین دەبێت زمانی گوڵ هەبێت بۆ ئەوەی كەسی بەرامبەر هەست بە هەلەی خۆی بكات و گشت تاكەكانی كۆمەڵگا هاوكاری یەكتر بن بۆ نەهێشتنی ئەو دیاردەیە.
هەر بۆیەش بازرگانێكی گەورەی ئەمریكیی وەك Jim O´conor سەنتەرێكی بەناوی (The Cuss Control Academy) دامەزراندووە و هەوڵ دەدات هاریكاریی جنێوفرۆشەكان بكات بۆ ئەوەی واز لە جنێودان بهێنن.
