مێژووی بەعەرەبكردن و دەستگرتن بەسەر موڵك و ماڵی هاووڵاتیانی كورد لە ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێمی كوردستان لە پارێزگاكانی نەینەوا و كەركووك و سەڵاحەدین و دیالە و واست لە سەردەمی ڕژێمی بەعس، بۆ ١٧ی تەمموزی ١٩٦٨ تا ٩ی نیسانی ٢٠٠٣ دەگەڕێتەوە، كە ئێستا بەشێكن لە ناوچەكانی ماددەی ١٤٠ی دەستووری عێراق.
بە هۆی پڕۆسەی بەعەرەبكردنەوە، لەڕووی ئابوورییەوە، ڕۆڵی كورد لەم ناوچانە بەتایبەتی لە ناوچە دەوڵەمەندەكان بە نەوت و گازی سروشتی لە هەردوو كەرتی گشتی و تایبەتی كەم كرایەوە. بۆنموونە ژمارەی كرێكارانی كورد لە كۆمپانیای نەوتی كەركووك، بەراورد بە كرێكارانی عەرەب بە درێژاییی پڕۆسەی تەعریب، بەشێوەیەكی بەرچاو كەم كرایەوە و ئەم كارەش قۆناغ بە قۆناغ كراوە.
قۆناغی گواستنەوە
ئەم قۆناغە لە دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس لە ٩ی نیسانی ٢٠٠٣، دەست پێ دەكات كە تیایدا دەسەڵاتی هاوپەیمانان و ئەنجومەنی حوكمی عێراق و یەكەم حكومەتی كاتی لە ٨ی حوزەیرانی ٢٠٠٤، تا ٣ی ئایاری ٢٠٠٥، بە سەرۆكایەتیی ئەیاد عەلاوی دەگرێتەوە كە حكومەتی ڕاگوزەر بە سەرۆكایەتیی ئیبراهیم جەعفەری پێك هێنرا و بەڕێوەبردنی دەوڵەت لە قۆناغی گواستنەوە دەستی پێ كرد.
لەو قۆناغەدا بوو كە لە یاسای بەڕێوەبردنی دەوڵەت بۆ قۆناغی گواستنەوە كە بە یاسای (TAL) ناسراوە، هەردوو ماددەی (٥٣) و (٥٨) بۆ دانپێدانان بە حكومەتی هەرێمی كوردستان و ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی تا ڕووخانی رژێمی بەعس لە ١٩ی ئاداری ٢٠٠٣ و چارەسەری كێشەی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێمی كوردستان جێگیر كرا و دواتر تەنیا بەندی (ا) لە ماددەی ٥٣ی یاسای (TAL) لە ماددەی ١٤٣ی دەستوور و ماددەی ٥٨یش بە هەموو بەندەكانییەوە لە ماددەی ١٤٠ی دەستووری عێراقی فیدراڵ جێگیر كران.
قۆناغی حكومەتی ئەیاد عەلاوی
حكومەتی كاتیی عێراق لە ڕۆژی (٢٠٠٤/٦/١٨) بە سەرۆكایەتیی ئەیاد عەلاوی پێك هێنرا. سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران بۆ جێبەجێكردنی ماددەی (٥٨) لە یاسای بەڕێوەبردنی دەوڵەت بۆ قۆناغی گواستنەوە بۆ ئاساییكردنەوەی بارودۆخی كەركووك، فەرمانی دیوانی ژمارە (١٥)ی (٢٠٠٥/٢/٩)ی بۆ دامەزراندنی “دەستەی باڵای ئاساییكردنەوەی بارودۆخی پارێزگای كەركووك” دەر كرد و بە ژمارەی (٣٩٩٥) لە ڕۆژی (٢٠٠٥/٣/٣) لە ڕۆژنامەی وەقایعی عێراقی بڵاو كرایەوە.
تیایدا بڕیار درا لیژنەیەكی باڵا بۆ جێبەجێكردنی ماددەی (٥٨) پێك بهێنرێت و ئەندامەكانیشی لە حكومەتی عێراق و حكومەتی هەرێمی كوردستان دەبن و ڕاستەوخۆ سەر بە سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران بێت و وەزارەتی دارایبی عێراقیش جیا لە بودجەی دەستەی داواكانی موڵكداریی عێراق، بوودجەیەكی سەربەخۆ و پێویست بۆ تێچوون و دابینكردنی پێویستییەكانی “دەستەی باڵای ئاساییكردنەوەی بارودۆخی پارێزگای كەركووك” دابین بكات، بەڵام تەنیا فەرمانی پێكهێنانی لیژنەكە دەرچوو و هیچ كارێكی بۆ چارەسەركردنی كێشەی ئەم ناوچانە نەكرا و لەبەر كورتیی تەمەنی كابینەی عەلاوی، سەرۆك و ئەندامانی دەستەی باڵای ئاساییكردنەوەی بارودۆخی پارێزگای كەركووك دیاری نەكران.
قۆناغی حكومەتی ئیبراهیم جەعفەری
حكومەتی ڕاگوزەریی عێراق بە سەرۆكایەتیی ئیبراهیم جەعفەری، لە ڕۆژی (٢٠٠٥/٥/٢٣) پێك هێنرا و بۆ جێبەجێكردنی ماددەی (٥٨) لە یاسای بەڕێوەبردنی دەوڵەت بۆ قۆناغی گواستنەوە، پشتبەستن بە فەرمانی ژمارە (١٥) دیوانی كابینەی عەلاوی، بڕیاری ژمارە (٢٣)ی بۆ دیاریكردنی سەرۆك و ئەندامانی دەستەی باڵای ئاساییكردنەوەی بارودۆخی پارێزگای كەركووك دەركرد و لە ڕۆژی (٢٠٠٥/٩/٢٢) بە ژمارەی (٤٠٠٤) لە ڕۆژنامەی وەقایعی عێراق بڵاو كرایەوە، كە تیایدا بڕیار درا لەسەر دانان و ڕاسپاردنی ١٣ كەس وەك سەرۆك و ئەندامی دەستەی باڵای ئاساییكردنەوەی بارودۆخی پارێزگای كەركووك، بەڵام تەنیا بڕیاری دیاریكردنی سەرۆك و ئەندامەكان دەرچوو و زۆربەی ئەندامەكانیشی ئاستەنگ و تەگەرەیان لە بەردەم جێبەجێكردنی دروست كرد و دەستتێوەردانی هەرێمی دروست بوو و هیچ هەنگاوێكی پراكتیكی بۆ جێبەجێكردنی نەنرا.
قۆناغی حكومەتی یەكەمی نوری مالیكی
ئەم قۆناغە بە دەستپێكی دانانی دەستوور و ماددەی (١٤٠)ـیش دادەنرێت بۆ چارەسەركردنی كێشەی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم؛ ماددەی (١٤٠) لەسەر بنەمای ماددەی (٥٨) لە یاسای بەڕێوەبردنی دەوڵەت لە قۆناغی گواستنەوە لەناو دەستووری عێراق دانرا و لە ڕیفراندۆمی ساڵی ٢٠٠٥ دەنگی بۆ درا و پەسند كرا.
هەرچەندە لەم قۆناغەشدا بە پێی خاڵی ٢٢ی ماددەی ١٤٠، حكومەت پابەند كرا بە جێبەجێكردنی ماددە دەستوورییەكە پاڵپشت بە ماددەی (٥٨) لە یاسای بەڕێوەبردنی دەوڵەت بۆ قوناغی گواستنەوە، كە لە سێ قۆناغی ئاساییكردنەوە و ئامار و ڕاپرسی لە كەركووك و ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم پێك دێت، هەروەها بڕیار درا حكومەت ڕێكاری پێویست بۆ قۆناغی ئاساییكردنەوە بگرێتە بەر، لەوانە گەڕاندنەوەی قەزا و ناحیەكانی سەر بە كەركووك وەك ئەوەی لە سەرەتادا هەبوو. ئەم قۆناغە لە (٢٠٠٧/٣/٢٩) كۆتایی پێ دێت و قۆناغی سەرژمێری لە (٢٠٠٧/٧/٣١) دەست پێ دەكات، قۆناغی كۆتاییش كە ڕاپرسییە لە ڕۆژی (٢٠٠٧/١١/١٥) دەكرێت.
لەم قۆناغەدا، سەرەڕای دروستبوونی لیژنە لە ڕێكەوتی (٢٠٠٦/٨/٩) و گۆڕینی سەرۆك و ئەندامەكانی لیژنەكە بۆ چەند جارێك، حەوت بڕیار دەرچوون كە چواریان بۆ ئاساییكردنەوەی دۆخی ناوچە جێناكۆكەكان گرنگ و سەرەكی بوون. هەر لە دوای دەرچوونی بڕیارەكان، نووسینگەكانی لیژنەی ماددەی (١٤٠) لە كەركووك و شنگال و خانەقین كرانەوە و ڕێژەیەكی زۆری خەڵك لە ڕاگوێزراوان و هاوردەكراون قەرەبوو كرانەوە.
دواتر ڕێككەوتننامەی نێوان نوری مالیكی و مەسعوود بارزانی (سەرۆكی ئەوكاتی هەرێمی كوردستان) بۆ پێكهێنانی كابینەی دووەمی مالیكی و جێبەجێكردنی دوو خاڵی یەكەم و حەوتەم كرا، كە تایبەت بوون بە پابەندبوون بە دەستوور و جێبەجێكردنی ماددەی (١٤٠) و چارەسەركردنی كێشەكانی پێشمەرگە و یاسای نەوت و سەرچاوە داراییەكانی هەردوو لا.
قۆناغی حكومەتی دووەمی نوری مالیكی
لە خاڵی یەكەمی بەرنامەی حكومەتی هاوبەشی نیشتمانیی نووری مالیكی، لە (٢٠١٠/١٢/٢٢)، لە بارەی ماددەی (١٤٠) باس لە “كاراكردنی هەموو ماددە و بەندەكانی دەستوور و بە دواداچوونی كاری لیژنە جۆراوجۆرەكان بە پێی دەستوور بە تایبەتی ماددەی (١٤٠)” كراوە. پاش دەستبەكاربوونی كابینەكەش، ئەندامانی لیژنەی باڵای جێبەجێكردنی ماددەی (١٤٠) گۆڕان و هادی عامری، كە هاوكات سەرۆكی رێكخراوی بەدر بوو، كرایە سەرۆكی لیژنەكە.
كەچی عامری، دەستی كرد بە گۆڕانكاری لە كار و رێچكەی لیژنەی باڵا، واتە هەموو مەرجەكان و پەیڕەو و رێنماییەكانی بۆ قەرەبووكردنەوەی زیانلێكەوتووانی ناوەڕاست و باشووری عێراق گۆڕی و ڕێگری كرا لە قەرەبووكردنەوەی (٥١٩) دۆسیەی زیانلێكەوتووانی ڕژێمی پێشوو لە هەرێمی كوردستان، سەرەڕای هەڵوەشاندنەوەی لیژنە فەرعییەكان كە پێشتر لە لایەن وەزیرەكانی ئەندامی لیژنەكە سەرپەرشتی دەكران و كردنیان بە بەش، بە بڕیارێكی تاكلایەنە لیژنەی دارایی (ژمێریاری/وردبینی)ی لە هەولێر داخست و هەموو فەرمانبەرانی لیژنەكە، بەر لە وادەی كۆتاییهاتنی گرێبەستەكانیان دەركران و هەموو داتا و زانیاری و فایلەكانیشی بۆ بەغدا گواستەوە و هیچ دەسەڵاتێكی لە لیژنەكە بۆ نوێنەری هەرێمی كوردستان و ئەندامانی كوردی لیژنەكە نەهێشتەوە و بە گشتی ڕێرەوی كاری لیژنەكەی جێبەجێكردنی ماددەی (١٤٠)ی گۆڕی؛ لە جیاتی تەواوكردنی قۆناغی ئاساییكردنەوەی دۆخی ناوچە جێناكۆكەكان، كاری قەرەبووكردنەوەی زیانلێكەوتووانی ناوەڕاست و باشووری عێراق چڕ كردەوە.
قۆناغی حكومەتی حەیدەر عەبادی
لە بڕگەی هەژدەیەمی تەوەری چوارەمی بەرنامەی حكومەتی عەبادی، لەسەر ماددەی (١٤٠) باس لەوە كرا، كە چارەسەرێكی گونجاو بە شێوەیەك كە ئاشتی و ئارامیی نێوان خەڵكی ئەو ناوچانە تێك نەدات و رێككەوتنی نێوان گشت پێكهاتەكان پارێزراو بێت، بۆ كێشەی كەركووك و ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم بدۆزرێتەوە.
بۆیە لیژنەی جێبەجێكردنی ماددەكە نوێ نەكرایەوە و هادی عامری، بە بێ ئەوەی هیچ پلەیەكی لەناو حكومەتدا هەبێت، بە سەرۆكی لیژنە مایەوە و ئەویش سەرەڕای هەڵنەهێنانی هیچ هەنگاوێك بۆ چارەسەری كێشەكان و جێبەجێكردنی بڕیارەكان لە ناوچە جێناكۆكەكان، بە فەرمانی عەبادی و پیلانگێڕیی نێودەوڵەتی، هێزەكانی سوپا و میلیشیاكانی حەشدی شەعبی لە ڕۆژی (١٦)ی ئۆكتەبەری ٢٠١٧ هاتە سەر ناوچە جێناكۆكەكان و جارێكی دیكە سەدان هەزار كەس ئاوارە بوون و تاوانی جەنگی و دژە مرۆڤایەتی بەرانبەر كورد، لە ناوچە جێناكۆكەكان، بەتایبەتی لە دوزخورماتوو و كەركووك كران، لەڕووی ئیداری و دانیشتووانەوە، تەعریب لەم ناوچانە دەستی پێ كردەوە و عەرەبی زیاتر بۆ ناوچەكە هاوردە كران، ڕێگری كرا لە جێبەجێكردنی بڕیاری هەڵوەشاندنەوەی گرێبەستە كشتوكاڵییەكان و گەڕاندنەوەی بۆ خاوەنە ڕەسەنەكانیان، تەنانەت یارمەتیی ئەو ئاوارانەش نەدرا بە هۆی هێرشی داعش بۆ سەر ناوچە جێناكۆكەكان لە ساڵی ٢٠١٤ ڕوویان لە هەرێمی كوردستان كردبوو و ڕووبەڕووی جینۆساید و تاوانی جەنگی بووبوونەوە، بەتایبەتی ئیزدییەكان.
قۆناغی حكومەتی مستەفا كازمی
لە بەندی هەشتەمی بەرنامەی كابینەی كازمی، باس لە چارەسەركردنی كێشە هەڵپەسێردراوەكان لەگەڵ حكومەتی هەرێمی كوردستان كرا و بڕیار درا كە هەردوولا لەسەر بنەمای رێزگرتنی ڕێككەوتنامەكانی نێوانیان و بەپێی دەستوور بۆ بەدەستهێنانی بەرژەوەندیی باڵای وڵات و یەكخستنی هەوڵەكان لە هەموو بوارەكان، كار بۆ چارەسەركردنی كێشە هەڵپەسێردراوەكان بكرێت، بەڵام بە گشتی هیچ هەنگاوێك بۆ جێبەجێكردنی ماددەی (١٤٠) نەنرا.
فەرمانگەی میدیا و زانیاری
٢٩ی ئاداری ٢٠٢٣