نووسینی: كۆچهر عهبدولرهحمان
قوتابی قۆناغی سێ – بهشی مێژوو/ فاكهڵتی ئاداب/ زانكۆی سۆران
لە دوای جەنگی یەکەمی جیهانی وڵاتانی سەرکەوتوو چەندین رێککەوتننامەی جۆراوجۆریان دەربارەی پرسە هەڵپەسراوەکانی جیهان خستە بەر باس، یەکێک لەو پەیماننامانەی کەوا تاکو ئێستاش کاریگەری زۆری بەسەر جیهاندا ماوە پەیمانی لۆزان بووە، جێگەی باسە پەیماننامەی لۆزان سەد ساڵ بەر لە ئێستا واتە لە (٢٤ی تەمموزی١٩٢٣) لە نێوان وڵاتانی سەرکەوتووی جەنگ ئەنجامدرا، لۆزان شارێكی سویسرایه، بۆ یەکەمجار وڵاتانی رۆژئاوا و زڵهێزەکان لەگەڵ تورکیای نوێ کەوتنە گفتوگۆ و دانیشتنەوە، لە ئەنجامی ئەمەدا (عیسمەت ئینۆنۆی) سەرۆك وەزیرانی توركیا وەك نوێنەری حكومەتی توركیا بەشداری تێدا کرد، یەکێک لەو کێشانەی باسی لێوە کرا کێشەی ویلایەتی موسل بوو، کەوا لە نێوان تورکیا و عێراق (بەریتانیا) لە دوای جەنگی لە نێوانیان سەرهەڵدا، هاوکات کوردیش وەکو رەگەزێکی ویلایەتی موسڵ کەوتە ناو ئەم کێشیەوە. لە دوای سەد ساڵ و بە دیاریکراوی لە (٢٤ی تەمموزی ٢٠٢٣) کۆتای بەم رێککەوتنامەیە دێت، لێرەدا چەندین بۆچوون و هەڵوێستی جۆراوجۆر لەلایەن سیاسی و مێژوونووسانەوە دەخرێتەروو، بەتایبەت دوای تەواوبوونی ماوەکەی، ئایا کێشەی ویڵایەتی موسڵ هەر وەکو خۆی دەمینێتەوە ؟، یاخو گۆڕانکاری بەسەر دێت، چونکە چەندین سیناریۆی جۆر بە جۆر دەخرێنەروو بەتایبەت تورکیا چەند جارێک لەسەر زاری بەرپەسەکانی هەرەشەی گەڕانەوەی کردووە، یان گۆڕانکارییەکی دیکە لەسەر ئاستی ناوچەکە و جیهان روودەدا، هەڵبەتە ئەمانە هەمووی جێگەی مشتومرن بە دیاریکراویش پرسی (دۆزی) کورد لەم نێوەندەدا باسوخواسی زۆری لەسەر دەکرێت، لێرەدا هەوڵدەدەین باس لە چەند رەهەندێکی جۆر بە جۆری ئەو پرسە بکەین.
ئەم رێکەوتننامەیە لە دوو خولی دانیشت و گفتوگۆ پێکهاتبوو، خولی یەکەم: لە ڕێكهوتی (٢٠تشرینی دوومی١٩٢٢بەسترا و لە٣١ کانوونی دووەمی١٩٢٣) کۆتایی بە کارەکانی هات.
خولی دووەم: لە ڕێكهوتی(٢٣ نیسانی١٩٢٣ و لە ٢٤ تەموزی١٩٢٣) کۆنگرەکە کۆتایی هات. ئەم پەیماننامەیە چەندین برگەی لەخۆگرتبوو لە برگەکانی ( ٣٧٤٥ ) باسی مافی كهمهنهتهوهكانی چوارچێوەی دەولەتی عوسمانی دەکرد کە تورکیا وابریاری بوو مافی ئازادی زمان و ئاین و رۆژنامەگەری و بازرگانی و چالاکی سیاسی بە گەلانی ژێردەسەلاتی خۆی بدات. ئەم پەیماننامەیهبە غیابی کوردبوو لهكاتێكدا لهمهوهویلایەتی مووسل خرایە سەر عێراق. ئهوهی جێگای باسه، کریزۆن لە پاشەکشەکردن لە بەندەکانی سیڤەر ئامادەیی دەوڵەتی بەریتانیای دەربڕی بە مەرجێک تورکیا ببێتە ئەندام لە کۆمەڵەی نەتەوەکان دا ، بەمەش دەیویست توركیا لە رووسیا دووربخاتەوەو بەرژەوەندیەکانی خۆی لە رۆژهەلاتی ناوەراست دڵنیابكاتهوه ،بەریتانیا هەرگیز مەبەستی دامەزراندنی دەولەتی کوردی نەبووە، بەلکو پەیمانەکە بۆ دانان و چەسپاندنی نەخشەیەکی سیاسی تازە بوو، پێویست بوو تورکیا دانی پێدابنێت. لە پەیمانی سیڤەردا هاوپەیمانەکان بە شێوەیەکی یەکلاکەرەوە دەیان ویست دەوڵەتی عوسمانی تەواو لاواز بکەن و سنوورەکەی لە ئەستەنبۆل دا بهێڵنەوە. لهههمان كاتدا حکومەتی کەمالی نوێش لە تورکیا هەوڵی چارەسەری کێشەکانی لەگەل ئیتالیا وفەرنسا ئەدا. ئهوهی لە پەیمانی لۆزان دا کێشە بوو، ئەوەبوو ئایا ویلایەتی مووسڵ بخرێتە سەر تورکیا یان بخرێتهسهر دهوڵهتی نوێی عێراقی سەر بە ئینتدابی بەریتانیا؟ لهگهڵ ئهمهش دا تورکیا بە مافی خۆی دەزانی و چەند پاساوێکی سیاسی وئابوری هەبوو تاكو ویلایهتی مووسل بخاتهسهر دهوڵهتهكهی، بەڵام کریزۆن نوێنەری بەریتانیا ئەم پاساوانەی تورکیای رەت کردەوە و لهم بابهتهدا هیچ ڕهچاوی خواستی كورد نهكرا،لهگهڵ ئهمهشدا مستهفا کەمال ئەتاتورک توانی رووبەرووی بەریتانیا ببێتەوە و هاوپەیمانی لەگەل یەکێتی سوڤیەتی ببەستێت. سەرەتا دەبێت بزانین مەبەست لە بەستنی ئەم کۆنگرەکە چی بوو ؟ باسکردنی کێشەکانی نێوان تورکیا و یۆنان و بەستنی ڕێکەوتنێکی نوێی ئاشتی بوو لەگەڵ تورکیای نوێ بۆ ئەوەی پەیمانی لۆزان شوێنی پەیمانی سیڤەر بگرێتەوە، لەم کۆنگرەیەدا گەلێک بابەتی تایبەت بە کێشە ناوچەیی و سیاسییەکان و چارەسەرکردنی کێشەی موسڵ و سیستمی تەنکە دەریایییەکان و کێشەی سیستمی ئیمتیازی بێگانە و کێشە ئابووری و دارایییەکانی وەک قەرزی گشتی عوسمانی و پاراستنی بەرژەوەندی ئابووریی بێگانە خرانە بەر باس و گفتوگۆ ئایە ئەم رێککەوتننامەیە باس لە چارەنووسی کورد کرا یاخو نا ؟ بێگومان ئێمە ناتوانین باس لە پەیمانی لۆزان بكەین ئەگەر نەگەڕێینەوە بۆ سیڤەر (١٩٢٠)، كە لە سیڤەردا دەوڵەتە هاوپەیمانەكان بەشێوەیەكی یەك لاكەرەوە ئەیانویست دەوڵەتی عوسمانی تەواو لاواز و پەرتەوازەی بكەن، تەنانەت ئەو دەوڵەتە لەسنوری ئەستەنبوڵدا بهێڵنەوە، واتە بەشێوازێك پەرتی بكەن، هەموو ناوچەكانی لێ جیابكەنەوە ئەمەش بەتایبەتی لەلایەن ئەو هێزەی كە تازە دروست بوو پێشتر بزوتنەوەی كەمالی بوو و تازە دەوڵەتی توركیایان پێكهێنابوو بەسەرۆكایەتی ئەتاتورك، قبوڵ نەدەكرا، لەبەر ئەوە بە بەردەوامی هەوڵی یەك لایی كردنەوەی كێشەكان لەگەڵ ئیتاڵیا و لەگەڵ فەرەنسادا، ئەوە بوو جەنگی یۆنانی دەست پێكرد و سەركەوتنی بەدەست هێنا، بێگومان هەموو ئەمانە وایان كرد بەریتانیا بەخۆیدا بچێتەوە و ئەوە بوو ئەو پەیماننامەیە هاتە ئاراوە و سەر لە نوێپێداچوونەوە بە پەیماننامەی سیڤەردا كرا و بەوكارانەی پێشتر لەگەڵ دەوڵەتی ئەستەنبوڵ كە دەوڵەتی سوڵتان بوو ئەو زەمانە كرابوو. كێشەیەكی سەرەكی لەم پەیماننامەیەدا كێشەی ویلایەتی موسڵ بوو، ئایا موسڵ ئەبێبخرێتە سەر توركیا یاخود ئەبێسەربەو دەوڵەتە نوێیە بێت كە ناوی عێراقە لەژێر ئینتیدابی بەریتانیا؟ توركیا كۆمەڵێك پاساوەی گرنگی خۆی هەبوو لەڕووی دیموگرافیاوە، لەڕووی دانیشتوانەوە توركەكان پێیان وابوو زۆرینەی دانیشتوانی ناوچەكانی ویلایەتی موسڵ بریتین لە كورد و تورك بۆیە ئەمە پاساوێكی بەهێزە تا بخرێتە سەر دەوڵەتی توركیا، هەروەها پاساوێكی تری ئابووریشیان هەبوو كە بریتی بوو لەوەی بازرگانی و ئابووری ناوچەكانی ویلایەتی موسڵ زیاتر لەگەڵ رۆژهەڵاتی ئەنادۆڵدایە، واتە لەگەڵ باكووری كوردستاندایە ئەمەش خاڵێكی تر بوو كە كاریان لەسەر ئەكرد، پاساوێكی تری یاساییان هەبوو توركەكان ئەویش ئەوە بوو ئەیانوت ویلایەتی موسڵ لەكاتی جەنگدا داگیرنەكراوە، بەڵكو لە دوای كۆتایی هاتنی جەنگس، واتە ئاگربەستی مۆندۆرس (١٩١٨) لەو كاتەوە ئەو ویلایەتە خراوەتە سەر عێراق واتە بەریتانیا هاتووە داگیری كردووە كە ئەمە پێشتر ویلایەتێكی عوسمانی بووە، لەرووی مافی چارەی خۆنووسینیشەوە پاساوێكی تریان هەبوو، ئەویش ئەوەبوو كە كوردەكان هاوسۆزی ئاینیان لەگەڵ توركەكاندا هەیە. بۆیە عیسمەت ئنیۆنۆ هەموو ئەمانەی خستە بەردەم كریزون كە لەو كاتەدا نوێنەری دەوڵەتی بەریتانی بوو، هەموو ئەمانە پاڵپشتن بۆ ئەوەی ویلایەتی موسڵ بخرێتە سەر دەوڵەتی توركیا، بەڵام لەبەرانبەر ئەوە پاش دوو مانگ كریزۆن وەڵامی ئەم پاساوانەی دایەوە سەبارەت بەدیموگرافیا ئەوەی راگەیاند زۆرینەی ناوچەكانی ویلایەتی موسڵ كوردن نەك تورك، هیندوئەورپین ئەمەش لەڕووی نەژادەوە لەگەڵ توركەكاندا بێگومان جیاوازن، لەڕووی ئابووریشەوە ئەوەی خستیبووەڕوو ناوچەكانی ویلایەتی موسڵ زیاتر لەگەڵ ناوەڕاست و باشووری عیراقدایە واتە لەگەڵ ئەو دەوڵەتەدایە كە بەریتانیا ئەیەوێت، لەڕووی مافی چارەی خۆنووسینیشەوە توركیا ئاماژەی پێكردبوو كوردەكان ئەیانەوێت لەگەڵ توركیادابن، ئەم ئەوەی راگەیاند كە هەر لەسەرەتای سەدەی نۆزدەوە كوردەكان بەبەردەوامی لەشۆڕشدابوون بەرانبەر بەدەووڵەتی عوسمانی تا جەنگی جیهانی، ئەمەش بەڵگەیەكی بەهێزە كە وا لە بەریتانیا ئەكات دەستبەرداری ویلایەتی موسڵ نەبێت، چونكە كوردەكان بەكرداری نایانەوێت بخرێنە ژێر دەسەڵاتی ئەو دەوڵەتە نوێیەی كە پێی ئەوترێت توركیا، بەڵكە ئەیانەوێت لەگەڵ عیراقدا بژین، لەڕووی یاساییشەوە پاساوێكی تری توركەكان بوو، دەوڵەتی بەریتانی پێی وابوو ئەبێبخرێتە سەر عێراق، چونكە بەفەرمانی كۆمەڵەی نەتەوەكان ئەوكاتە بەفەرمی لەژێر ئینتیدابی بەریتانیا بوو، هەر كاتێكیش هەر هەنگاوێك ئەنرێت ئەبێبەرەزامەندی كۆمەڵەی نەتەوەكان بێت بۆیە ئەمە گرنگترین ئەو پاساوانە بوون هەریەك لە دەوڵەتی توركیا و بەریتانیا بۆ یەكلایی كردنەوەی چارەنووسی كێشەی ویلایەتی موسڵ ئەیانخستە روو، ئێمە لێرەدا ئەوە بەدی ئەكەین، ئەوەی غیابی هەیە، ئەوەی هەژماری بۆ ناكرێبریتییە لە كورد. ئەوەی پهیوهست بێت به كورد لهم ڕێكکهوتنامهیهدا، بهشێوهیهكی گشتی ئەم رێککەوتنامەیە گەلە کۆمەکیەک بوو لە کورد کرا. ئهنجامدانی ئهم رێكەوتننامەیە چەندین هۆكاری گرنگی لەپشتەوە بوو؟ گرنگترینیان ئەمانەبوون: یەكەم پێداچوونەوە بوو بەمادە و بڕگەكانی پەیمانی سیڤەر كە لە (١٠ی ئابی ١٩٢٠) لەنێوان وڵاتانی سەركەوتووی جەنگی جیهانی یەكەم واژۆ كرابوو. دووهم: پێداچوونەوە بەسنووری دەوڵەتی عوسمانی ئەو دەوڵەتەی كە لهجهنگی یهكهمی جیهاندا شكستی خوارد و ناوچەكانی بووبوونە جێگای چاوتێبڕینی وڵاتانی سەركەوتوو لەجەنگدا، سەركەوتنی دەوڵەتی نوێی توركیا كە لەسەر دەستی ئەتاتورك ئەو مانایەی وەرگرت كە لێرە بەدوا كۆماری توركیا بەهیچ جۆرێك دەوڵەتی عوسمانی نییە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا باشترین دەوڵەتە شوێنی دەوڵەتی عوسمانی بگرێتەوە، وڵاتانی سەركەوتووی جەنگەكان لەبەرچاو بگرێت. سێیەم: ئاوەڕدانەوە لەو گەل و هێزانەی كە لەپەیمانی سیڤەردا رەچاوی مافەكانیان كرابوو، بەڵام دوای ئەو پەیمانە دژایەتی بەرژەوەندی وڵاتانی سەركەوتووی جەنگیان كرد، چوارەم: چارەسەركردنی كێشەی ویلایەتی مووسڵ لەنێوان دەوڵەتی توركیای نوێو دەوڵەتی عێراق و حكومەتی بەریتانیا، ئەم رێكەوتننامەیە بۆ قسەكردنی چەندین هێز و لایەن بەسترا، بۆیە خۆی لەچەندین بڕگە و مادەدا بینییەوە. ئەم پەیماننامەیە قازانجی بۆکئ تێدا بوو؟ ئهم پهیماننامهیهقازانجی بۆ تورکیا تێدابوو، چونکە فەرنسا بە شێوەیەکی یاسایی و فەرمی دەستبەرداری سوریا بوو، هەروهها کێشەی نێوان تورکیا و یۆنانیش چارەسەر کرا، ئەوەی زەرەرمەند بوو تەنها کورد وئەرمەن بوو، چونكهنەیانتوانی گیانێکی سیاسی بۆ خۆیان دابمەزرێنن و ببنە خاوەن ولاتێکی سەربەخۆ بۆ خۆیان، بەلام تورکیا هەر بە خەونی ویلایەتی مووسڵەوە بوو، بۆ ئەم مەبەستەش پەیوەندی لە گەل کوردەکان بەستا بە تایبەتی شێخ محمود و توانی خۆی لە کورد نزیک بکاتەوە و سوپای بۆ چیای حەمرین لهسەر سنورەکان نارد و زەمینەسازی بۆ راپەرینی کوردان کرد ،لێرهدا توركیا سوودی لهلایهنی ئاینی و ههستی ئاینی كوردهكان بینی، چونكهپێیان وابوو كهکورد و تورکی موسلمان دهتوانن دژی بەریتانیا ناموسلمان بوەستن، بەڵام ئەوەی کوردی نیگەران کردبوو دروستکردنی دەوڵەتێکی مەسیحی بوو بۆ ئەرمەنیەکان، چونکە بهشێك لهکوردەکان لەلایەنی عوسمانیەکانەوە ماڵ و مولکێکی زۆری ئەرمەنیەکان پئ بە خشرابوولە کاتی جینۆسایدی ئەرمەنەکان، ئەگەر دەوڵەتێك بۆ ئەرمەن درووست ببێت، پێویستە کورد ئەو ماڵ و موڵکەی پێبداتەوە كهپێشتر بهدهستیان هێنابوو. چارەنووسی گەلی کورد بە پێی پەیماننامەی لۆزان چی بەسەر هات؟ لهكۆتاییدا ئهوهی پێویستهبگووترێت، چارەنووسی گەلی کورد بە پێی پەیماننامەی لۆزان لە دەولەتی تازەی تورکیادا توایەوە، هەرچەندە شۆرشێک لهلایهن كوردهكانهوهلهدژی ئهم پهیماننامهیهئهنجامدرا، بهڵام لهكۆتاییدا ههر شكستیان هێنا. ههروهها ههموو ئهو دەسکەوتانەی حکومەتی تورکیا بەدەستی هێنا لەسەر خاک و رەنجی کوردانی باکووری کوردستان بوو، کەتوانی هەموو سنوری دەولەتەکەی لە نفوزی دەولەتانی تر بپارێزێت و بناغەی حکومەتێکی بەهێز لە ئەنقەرە دابمەزرێنێ، لهههمان كاتدا کوردیش نەیتوانی سوود لە ناکۆکی نێوان لایەنەکانی پەیماننامەکە وەربگرێت و لە قازانجی خۆی بیقۆزێتەوە، چونکە کوردەکان خاوەنی سەرکردە و دەسەڵاتێکی یەکگرتوو نەبوون، نەیانتوانی پلان بۆ پاشەرۆژی خۆیان دابرێژن. خاڵێكیتر لهئهنجامهكانی ئهم وتارهدا بهدیدهكهین، ئهوهیهكهلۆزان باسی کورد و ئەرمەن و سیڤەری نەکردووە، بەڵام ناوەرۆکەکەی هەڵوەشاندنەوەی پەیماننامەی سیڤەر بوو، تەنانەت لەو رێكەوتننامەیەدا، ئەوەندەی قازانجی گرووپە ناموسڵمانەكانی تێدابوو، ئەوەندە قازانجی كەمینە مووسڵمانەكانی تێدا نەبووە. بۆ نموونە لە پەیمانی لۆزاندا كورد جگە لەوەی وەكو نەتەوە ناوی نەهاتووە، ئهوا دانیشی پێدا نەنراوە، تەنانەت وەكو كەمینەیەكی بچوكیش لەتوركیا دانی پێدانەنراوە، چونكە یەكێك لەخاڵەكان ئەوەیە كە دەبێت توركیا مافی زمانەوانی و مافی كەمینە ناموسڵمانەكان دابین بكات، لەبەر ئەوە كورد موسڵمانە ئەم خاڵە نایگرێتەوە، تەنانەت خوێندنی زمانی كوردیشی بۆ كورد نەسەلماندوە، هیچ بۆچوونێكی دیاریكراو سەبارەت بەمافە سیاسییەكان بۆ كورد بەرجەستە نەبووە، لۆزان وەك ئەوە باسی كوردی كردووە وەك ئەوەی كە نەبێت، تەنانەت ئەرمەنەكان هەلومەرجیان باشتربووە، چونكە ئەوان وەكو كەمینەیەكی ئاینی لەتوركیا دانیان پێدانراوە. لیستی سەرچاوە ١-مێژووی هاوچەرخی تورک نوسینی دکتۆر یاسین سەردەشتی چاپی دووەم/سلێمانی ( ٢.١١ ) ٢-کوردستان چۆن داگیر کراو دابەش کرا نووسینی سەلام ناوخۆش چاپی دووەم ( ١٤٢١٢٠٠٠ )
٣-مەسەلەی کوردستان نێوان ململانێ تورک و ئینگلیز نوسینی سەلام ناوخۆش.
٤-https://lvinpress.com/34143/
٥-https://www.kurdipedia.org/default.aspx?q=200908131311121952&lng=1
٦-https://wishe.net/dreja.aspx?Jmare=746&Jor=1
٧-https://zaniary.com/blog/60a07a9d2f63f/%D9%BE%DB%95%DB%8C%D9%85%D8%A7%D9%86%D9%86%D8%A7%D9%85%DB%95%DB%8C-%D9%84%DB%86%D8%B2%D8%A7%D9%86