مینا فریاد مستەفا
قوتابی زانستە كۆمەڵایەتییەكان فاكەڵتی پەروەردەی زانكۆی سۆران
هەوڵەكانی عوسمانی و ئێرانی بۆ زاڵبوون بەسەر هۆزە كوردەكان وەك كرداری لە ناوبردنی میرنشینەكان سەركەتوو نەبوو. لەبەر ئەوەی دەسەڵاتدارانی ئەم دوو دەوڵەتە نەیانتوانی دەسەڵاتی ڕاستەوخۆ بسەپێننە سەر ئەو هۆزانەی كە زۆربەیان ڕەوەند یان نیمچە كۆچەر بوون.
باروودۆخی كوردستان دوای ڕووخانی میرنشینەكان
دوای ئەوەی دەوڵەتی عوسمانی ئەو سەربەخۆییە ناوەخۆییەی كوردی لە ناوبرد و لە ساڵی ١٨٥١ز سەردەمی میرنشینەكان بە تەواوی كۆتایی هات، كوردستان كەوتە ژێر دەسەڵاتی ڕاستەوخۆی عوسمانی و دام و دەزگاكانی دەوڵەت لە ناوچە كوردیەكان بەر قەرار بوون. لە شوێنی میر و دەسەڵاتدارانی كورد پاشا و موتەسەڕیف و قائیمقام و فەرمانبەرانی تری عوسمانی دانران، هێزە سەربازیەكانی عوسمانیش شوێنی هێزە خوماڵیە كوردیەكانیان گرتەوە. بۆ ئەوەی ئامادەبن بۆ سەركوتكردنی هەر بزاڤێكی ناڕەزایی كورد. كاتێكیش لە ساڵی ١٨٦٤ز ڕژێمێكی كارگێڕی نوێ لە دەوڵەت پەیڕە كراو ویلایەتی نوێ پێكهێنرا، بە تەواوی كوردستان بە دەسەڵاتی ناوەند گرێدرایەوە و هێچ مافێكی كارگێڕی نەما. لە كاتێكدا ئەم هەلومەرجە نوێیە بە هیچ شێوەیەك باروودۆخی وڵاتی باشتر نەكرد.
باروودۆخی ئابووری و كۆمەڵایەتی
لە بواری ئابووریدا زیادكردنی باج و پیتاك دیارترین سیماكانی ئەو سەردەمە بوو. ئەو باجانە كە بڕەكەی زیاد دەكراو بەرەبەرە جۆری تری دەخرایە پاڵ، سەرباری پیادەكردنی شێوازی توندووتیژ لە كۆكردنەوەیدا، دەبووە هۆی گرانتر كردنی باری دانیشتووان بە گشتی و جوتیاران بەتایبەتی. تەنانەت هەندێ جار بەرووبوومەكان بەشی باجەكانی نەدەكرد. بێگومان ئەمەش بژیوی دانیشتوانی زۆر خراپ كردبوو. هەروەها كاری كردبووە سەر هەموو بوارەكانی تری ژیانی. لە ئەنجامدا لایەنەكانی تەندروستی و ڕۆشنبیری و تەنانەت كۆمەڵایەتیش هیچ پێشكەوتنێكیان بە خۆوە نەدیت، بەڵكوو ڕۆژ لە دوای ڕۆژ لە كاروانی پێشكەوتنی مرۆڤایەتی بە دوا دەكەوتن.
لە پاڵ ئەمەشدا ڕژێمی (سەربازگیری)كە لەو سەردەمەدا سەپێنرا، بەڵایەكی تر بوو بۆ سەر كورددا هات، چونكە ئەوانەی بۆ سەربازی دەبردران بۆ ماوەیەكی دوور و درێژ چاویان بە ماڵەكانیان نەدەكەوتەوە زۆر جاریش لە ناو دەچوون و نەدەگەڕانەوە. ئەمەش كارەساتی كۆمەڵایەتی لێدەكەوتەوە، بۆ نموونە گەڕیدەیەكی بیانی دەڵێ (كەمی ژمارەی رەگەزی نێر لە شاری “سەعەرد” هەستی پێدەكرێ).
هەروەها باروودۆخی رۆژهەڵاتی كوردستانیش كە لە ژێر دەسەڵاتی قاجاری (ئێران)دا بوو لەم بەشەی باسمان كرد باشتر نەبوو، تەنانەت كوردان لەوێ بەدەست ستەمی مەزهەبیش دەیانناڵاند، چونكە ئەوان سوننە بوون و دەوڵەتیش شێعە بوو.
باروودۆخی هۆزەكان
هەوڵەكانی عوسمانی و ئێرانی بۆ زاڵبوون بە سەر هۆزە كوردەكان وەك كرداری لە ناوبردنی میرنشینەكان سەركەتوو نەبوو. لەبەر ئەوەی دەسەڵاتدارانی ئەم دوو دەوڵەتە نەیانتوانی دەسەڵاتی ڕاستەوخۆ بسەپێننە سەر ئەو هۆزانەی كە زۆربەیان ڕەوەند یان نیمچە كۆچەر بوون. لەپاڵ ئەمەشدا بەهێزی (پایبەنبوونی هۆزایەتی) لای رۆڵەكانی ئەم هۆزانە و ملكەچ نەكردنیان بۆ بێگانە وای كرد ئەم هەنگاوە سەر نەگرێت. بۆیە قەوارە هۆزایەتیەكان لە ژێر دەسەڵاتی سەرۆك هۆزەكان مانەوە و نەكەوتنە ژێر كاریگەری دەسەڵاتی عوسمانی و ئێرانی. ئەم لایەنەش لە بەرژەوەندی كورد دابوو بەتایبەتی كە ئەو هۆزانە دواتر بوونە كەرەستەی ڕاپەڕینە كوردیەكانی ئەم سەردەمە.
