ئامادەكردنی :رۆشنا ئیبڕاهیم عوسمان
قوتابی قۆناغی سێیەمی بەشی مێژووی زانكۆی سۆران
پێشەكی
هەر هێزێك سوود لە مێژوو نەبینێت، جوگرافیا لەدەست دەدات، هەر شتێكیش بنووسرێت و بخوێندرێتەوە مێژووە و بۆ ئەوەیە خۆت لە هەزارەها دەردی دواكەوتوویی و دووبارەكردنەوەی هەڵەكان بپارێزیت، چی نەتەوەش هەن لە جیهاندا، خودان مێژوویێكی تایبەت بەخۆیەتی و بە نەوەكانی دوای خۆشی دەناسێنێت و ڕووداوە مێژووییەكانی ڕابردوو دەكەنە مەشخەڵ و چرا بۆ ڕووناك كردنەوەی ڕێگەی پێشكەوتنی داهاتوویان. یۆستاین گاردەر دەڵێت: (گەر مرۆڤ مێژووی سێ هەزار ساڵەی خۆی نەزانیت، وەك ئەوە وایە كە تەنها بۆ ورگی بژیێت).
ناوەڕۆك
لە كۆنەوە ئەمڕۆشی لەگەڵ دابێت، بەشێكی زۆری مێژووناسان و فەیلەسووفان بە چاوی گرنگیەوە لە چەمكی مێژوویان ڕوانیووە و جێگەی بایەخیان بووە، چونكە چەمكێكە جێگەی گفتوگۆ و قسە لەسەر كردنە. شپنگلەریش وەك یەكێك لە فەیلەسووفە دیارەكان لە پێناسەكردن و ناساندنی چەمكی مێژوودا دەڵێت: (مێژوو بریتییە لەو فۆڕمەی بەهۆیەوە مرۆڤ تێدەكۆشێت بۆ دەرككردنی بوونی زیندووی جیهان، لە ڕووی پەیوەندی بە ژیانی مرۆڤەوە، بەو هۆیەشەوە دەتوانێت بگات بە پەیپێبردنی حەقیقەتی قووڵ). لێرەوەیه هەریەك لە ئێمە ئەگەر بەسەرنجەوە لە پێناسەكەی “شپنگلەری” وردبینەوە، تێبینیی ئەوە دەكەین مێژوو لەلای فەیلەسووفێكی وەك “شپنگلەر” چوارچێوەیەكە بۆ تیگەیشتن لە جیهان وەك هەبوویەكی زیندوو، تاوەكو پەی بە حەقیقەتی ڕابردوو بباو بیكاتە ئەزموون بۆ داهاتوو.
زۆرێك لە بیرمەندان بەپێی تێگەیشتن و بیری خۆیان، پێناسەیان بۆ چەمكی مێژوو كردووە، لەوانە :پڕۆفیسۆر فیندلەی پێیوایە كە: ) مێژوو بریتییە لە كۆمەڵە ڕووداوێكی یەك لەدوای یەك و پەیوەندیان بەیەكەوە هەیە و دەبیتە هۆی دابەزاندنی ڕێژەی ئاڵۆزی و ناساندنی ڕەگەزە تازەكان، كەواتە پێویستە ڕووداوەكانی ڕابردوو بەشێوەیەكی ڕیك و پێك هەڵسەنگاندنیان بۆ بكرێت). لە لایەكی تریشەوە بەشێوەیەكی زۆر بەهێز و بەتوانایی و زیرەك و وەستایانە ڕوون و ئاشكرا كار دەكەن لەسەر چارەنووسی خۆیان. هەروەها سیلەی ئاماژەی بەوە كردووە: ) مێژوو بریتییە لە سیاسەتی” باری سیاسی “ڕابردوو و ئێستا بریتییە لە سیاسەتی داهاتوو، بەو پێیە ئەركی سەرەكی مێژوو بریتییە لە بەیەك گەیاندنی ئاراستەكانی دونیای سیاسەت لەنێو جەستەی وتراوەكاندا و ڕۆڵێكی گەورەی دەبێت لە گەورەكردنی كەسایەتییە سیاسیەكاندا(.
هەر روودا و سەردەم و كەسایەتیێك٬ لەچوار چێوەی مێژوو بنووسرێنەوەو ٬ بخرێتە سەر پەرەی مێژووە وە ، ئەوا بۆ ھەمیشە بە نەگۆڕی و نەمری دەمێننەوە، هەر وەك لەكتێبی “مێژوو” كەمال مەزهەر ،دەڵێت: ” بۆ هەركەسێك بیەوێت دەرسەكانی مێژوو گەورەن، یەكجار گەورەن . نەمری راستە قینە لای مێژووە”. هەر هیچ نەبێت و بەلایەنی كەمەوە ئەوەمان بۆ ڕوونبۆتەوە، مێژوو بریتییە لە تۆمارێك بۆ ڕووداوەكانی ڕابردوو كە كاریگەریەكی گەورەیان لەسەر بونیاتنانی كۆمەڵگاكانی مرۆڤایەتییدا هەیە، لەوانەیە زۆر بەسانایی و لەخۆوە نەتوانین بڵێین: مێژوو بریتییە لە تۆماری تەواوی هەموو بۆچوون و دەموچاوە دیارەكانی مرۆڤایەتیی بەدرێژایی مێژوو، وەلێ دەكرێت بڵێین:) بریتییە لە توێژینەوەی كارەكانی مرۆڤ، ئانژی بیر و بەسەرهاتەكانی مرۆڤ، كە پەیوەندییەكی بەهێزیان هەیە بە كارەكانیەوە.
بۆچی مێژوو بخوێنین؟ یانژی خوێندنی مێژوو چ گرنگییەكی بۆ كۆمەڵگە هەیە؟
گەر بمانەوێت ئێمە ببینە خاوەنی مێژوو شارستانیەت و داهێنان، پێویستە هەر تاكێك لە ئێمە و لای خۆمانەوە گرینگییەكی تایبەت بە وانەی مێژوو بدەین، بە تایبەت لە قوتابخانە و كۆلیژ و زانكۆكانی كوردستان بەمەبەستی جێگیربوونی بیرەوەریی هاوبەش لەهزر و بیری هەر تاكێكی كورد، ئەو هەنگاوە بێشك لە داهاتوودا دهبێتە هەنگاوێكی سەرەكی بۆ بەرەو پێشچوون و بەهێز بوونی یەكگرتوویی ڕیزەكانی نەتەوەو لە كۆتاییدا ئاسایشی نەتەوەییش بەهێز دەكات. لە پەرتووكی (ئێمە كێین) پڕۆفیسۆر (ساموئیل هانتینگتن) لە پێناسەكردنی نەتەوەدا دەڵێت: (هیچ نەتەوەیەك بەبێ مێژوویێكی نەتەوەیی كە بیرەوەریی هاوبەشی ئازار و سەرفرازییەكانی و چی هەن لە قارەمان و بەدكاران و دوژمن و جەنگەكانی و شكست و نسكۆ و سەركەوتنەكانی لە هزر و بیری خەڵكەكەی نەچەسپابێت، بوونی نییە).
كەواتە، گەل بەبێ بوونی مێژوو ئەبێتە گەلێكی دواكەوتوو، مێژووش گرینگترین ڕۆڵ دەگێڕێت لە بەرەو پێشچوونی جڤاك و نەتەوەكەی، ئەگەر گەشە یاساییەكەی كۆمەڵگە و مرۆڤایەتیی بە هۆشیارییەوە لەگەڵ هەنگاوەكانی مێژوودا هەنگاو نەنێت، ئەوا دووچاری گرێ كوێرەی كۆمەڵایەتیی و ناڕوونی و نامۆیی مێژوویی دەبێتەوە و لە چوارچێوەیەكی بێهۆشیدا دەمێنێتەوە و ناگات بە گۆڕانكارییەكان و پێشكەوتنەكانی مێژوو.
دەرئەنجام
بەهەند وەرنەگرتنی مێژوو، هەنگاونانە بەرەوە ئاڵۆزبوونی بیری نەتەوەكان و ناكامڵبوونی كۆمەڵگە لە هەموو ڕوویەكەوە. دواجار دەبێتە كۆمەڵگەیەكی ڕووخاو و ونبوو لەهەمان كاتیشدا دەبێتە هۆی ئەوەی نەتەوەكان جگە لەوەی شانازیی بە سەركەوتنەكانیان بكەن، شكست و هۆكارەكانی شكستیش دووبارە بكەنەوە. هەروەك (ئاری بن مۆناشێ) لە كتێبەكەیدا بەناوی (سوودەكانی شەڕ) دەڵێت: (ئەوانەی لە مێژووی ڕابردووی خۆیان بێ ئاگا دەمێننەوە، مەحكوومن بەوەی دووپاتی بكەنەوە).
هۆكار گەلێكیشمان هەن كە گرینگی خوێندنی مێژوو و پێویستیی مێژووخوێنی ڕوون دەكاتەوە كە لێرەدا چەند هۆكارێك باس دەكەین:
1- میژوو، یارمەتیمان دەدات بۆ ئەوەی برەو بە توانای بیركردنەوەی ڕەخنەگرانەمان بدەین تاوەكوو لەو ڕێگەیەوە بتوانین بگەین بە هۆكارەكانی پشت ڕووداوەكان و پرسیارە گرینگەكان بوروژێنین و شەن و كەویان بكەین و بیر و تێڕوانینەكانمان دەرببڕین. مێژوو، ڕاهێنان بە ئاوەزمان دەكات و فێرمان دەكات چلۆن بیر بكەینەوە و بە زانایی زانیارییەكانمان بەكاربهێنین.
2- لە ڕێگەی مێژووەوە دەتوانین لە گۆڕانكارییەكان تێبگەین و لەوە بكۆڵینەوە كە چۆن كۆمەڵگە و نەتەوە و جیهان حاڵی گەیشتووە بەم حاڵەی ئێستە و یاریدەمان دەبێت لە بنەڕەتی كێشە سیاسی وكۆمەڵایەتییەكان و یاساكان و فەرھەنگیەكان تێبگەین.
3- مێژوو، مانایەكە بۆ تێگەیشتن لە ڕابردوو و ئێستامان، لێكۆڵینەوە و شیكردنەوەی ڕووداوە مێژووییەكانی ڕابردووش لە گۆشە نیگا جیاوازەكانەوە، دێنە یارمەتیمان كە بە باشی لە ئێستامان تێبگەین و پێشبینی و كاركردنمان بۆ داهاتوو باش و چاك شەن و كەو بكەین.
4- مێژوو، یارمەتیمان دەدات لە ناساندنی ناسنامەی تاكی و نەتەوەییمان، بێگومان ئەمەش یەكێكە لە گرینگترین و هەستیارترین ئەو خاڵانەی كە هانمان دەدات بە گرینگیەوە لە خوێندنی مێژوو بڕوانین.
٥ـ مێژوو كەرستەیەكە بۆ بەهێزی یادەوەری و یادگەی نیشتێمانی و نەتەوەیی، بۆ بەهێز كردنی هەستی شانازی كردن بەرابردووی واتە هەر گەلێك شانازی بە مێژووی خۆی بكات، نابێت خۆی لەئاست گەلانی تر بەكەمتر بزانێت ، بە مانایەكی تر بایەخدان بە مێژوو هەستی خۆ بەكەم زانین لەسەر ئاستی تاك و نەتەوە ناهێڵێت.