پارادۆکسی فیدراڵی

ڕوونکردنەوەی پەیوەندییەکانی حکومەتی ناوەندی عێراق و حکومەتی هەرێمی کوردستان

سیروان ئیسقەیلی
ماستەر لە سیاسەت و پەیوەندی نێودەولەتی

هەر وەک ئاشکرایە پەیوەندی نێوان حکومەتی ناوەندی عێراق و حکومەتی هەرێمی کوردستان پەیوەندییەکی ئاڵۆز و زۆرجار ناکۆکییە، هەر لە سەرەتای لە دامەزراندنی سیستەمی فیدراڵی لە عێراق لە ساڵی 2005ەوە، هەردوو حکومەتەکە تێدەکۆشن بۆ دۆزینەوەی هاوسەنگییەک لە نێوان کۆنتڕۆڵی مەرکەزی و خۆبەڕێوەبەری هەرێمیدا. سیستەمی فیدرالی لە عێراقدا بەوە جیادەکرێتەوە کە سیستەمێکی دژە واتە پارادۆکسی یە، لە لایەک بە گوێرەی دەستوری عیراقی هەر هەرێمیک مافی خۆ بەڕێوەبردنی هەیە لە چوارچێوەی عیراقی فیدڕالدا، کەچی لە هەمان کاتدا حکومەتی ناوەندی بە بەردەوامی لە هەولی سنوردار کردن و کەمکردنەوەی دەسەلاتی حکومەتی هەرێمی کوردستانە دایە، ئەم شێوازەش بە پارادۆکسی فیدرالی ناودەبرێت. ئەم وتارە پارادۆکسی فیدرالیزم لە عێراق و ئەو تەحەدایانەی کە لە پەیوەندی حکومەتی ناوەندی و حکومەتی هەرێمی کوردستاندا سەرهەڵدەدەن، دەخاتە ڕوو:
پارادۆکسی فیدرالیزم لە عێراقدا لە تەنگژەی ناوەکیدایە لە نێوان خواستی کۆنتڕۆڵی مەرکەزی و پێویستی خۆبەڕێوەبەری هەرێمەکان، حکومەتی ناوەندی لە عێراق بەنیازە کۆنترۆڵ و دەسلاتی خۆی بەسەر هەرێمەکاندا بپارێزێت و حکومەتی هەرێمی کوردستان خوازیاری دەسەلاتی خۆبەڕێوەبەریی فراوانترە بۆ بەڕێوەبردنی کاروبارەکانی خۆی، ئەنجامی ئەم هەولانەی حکومەتی ناوەندی و هەرێم پەیوەندییەکی ئاڵۆز و زۆرجار ناکۆکی نێوان لێکەوتۆتەوە
یەکێک لەگرفتە سەرەکییەکانی پەیوەندی حکومەتی ناوەندی و حکومەتی هەرێمی کوردستان مەسەلەی کۆنتڕۆڵکردنی خاکە، حکومەتی هەرێمی کوردستان کۆنترۆڵی بەشێکی بەرچاوی ناوچەکانی باکوری عێراق دەکات، لەوانەش پارێزگای کەرکوک کە یەکێکە لەو پارێزگایانەی کە بە زۆری نەوت ناوی دەرکردووە، حکومەتی ناوەند دەمێکە هەوڵی داوە کۆنترۆڵی زیاتر بەسەر هەرێمدا بکات، بەڵام حکومەتی هەرێمی کوردستان ئەو هەوڵانەی ڕەتکردۆتەوەو پێیوایە کە مافی چارەی خۆنووسین و دەسەلاتی فراوانتری خۆبەڕێوەبەریی هەیە. تەحەدایەکی تر دابەشکردنی سەرچاوەکانە، بەتایبەتی داهاتی نەوت. ئابوری حکومەتی هەرێمی کوردستان پشت بە هەناردەی نەوت دەبەستێت بۆ ئابووری، بەڵام حکومەتی ناوەندی کۆنترۆڵی دابەشکردنی داهاتی نەوت دەکات ئەمەش بووە هۆی گرژی لەسەر دابەشکردنی داهات و دابەشکردنی سەرچاوەکان، لەگەڵ ئەوەش حکومەتی هەرێمی کوردستان باس لەوە دەکات کە پشکی دادپەروەرانەی خۆی وەرناگرێت لە بودجەی فیدڕالی. ڕیفۆرمی دەستووریش بووە بەخاڵی ناکۆکی نێوان هەردوو حکومەت، دەستووری عێراق لەساڵی 2005دا پەسەند کرا، بەڵام حکومەتی هەرێمی کوردستان لەمێژە مشتومڕی لەسەر ئەوە کردووە کە بەڕادەی پێویست لەدەستور نوێنەرایەتی ناکرێ، حکومەتی هەرێمی کوردستان بەدوای چاکسازی دەستووریدا دەگەڕێت بۆ باشترکردنی هاوسەنگی بەرژەوەندیەکانی حکومەتی ناوەند و هەرێمەکان، بەڵام پێشکەوتن هێواش بووە و گرژی و ئاڵۆزی تا ئێستاش بەردەوامە. بەتایبەت کێشەی ناوچە کێشە لەسەرەکان و پرسی نەوت و گاز هتد…
کشانەوەی ئەمریکا لەعێراق لەساڵی 2011دا کاریگەرییەکی بەرچاوی هەبوو لەسەر پەیوەندی حکومەتی ناوەندی و حکومەتی هەرێمی کوردستان، حکومەتی هەرێمی کوردستان زیاتر پشت بە سەرچاوە و ژێرخانی خۆی دەبەستێت و ئەمەش گرژییەکانی نێوان هەردوو حکومەتی قولتر کردووە، کشانەوەی ئەمریکاش بۆشایییەکی گەورەی لە ناوچەکەدا بەجێهێشت کە لەلایەن ئەکتەرە جۆراوجۆرەکانەوە پڕکراوەتەوە لەو ئەکتەرانەش ئێران و تورکیا.
لە کۆتاییدا، دەتوانین بلێین داهاتووی ناکۆکیەکانی نێوان حکومەتی ناوەند و حکومەتی هەرێمی کوردستان بە نیگەرانی دەمێنێتەوە، هەرچەندە هەردوو حکومەت ئامادەیی خۆیان نیشانداوە بۆ ئەوەی گفتوگۆ بکەن، گرژییەکان چارەسەر بکەن بەلام تا ئێستا ناکۆکیەکان بەردەوامن. ململانێکان بە بەهۆی بوونی گروپە چەکدارەکان زیاتر دەبێت، پارتی کرێکارانی کوردستان کە لە سنوری حکومەتی هەرێمی کوردستان بەردەوامی دەدەن بە کارو چالاکیان، بە مەترسی ئەمنی بۆ هەردوو حکومەتی هەرێمی کوردستان و حکومەتی ناوەند دادەنرێن.
لە کۆتایدا پارادۆکسی فیدرالیزم لە عێراق پەیوەندییەکی ئاڵۆز و زۆرجار ناکۆکی لە نێوان حکومەتی ناوەند و حکومەتی هەرێمی کوردستاندا دروست کردووە، کۆنتڕۆڵی خاک و دابەشکردنی سەرچاوەکان و ڕیفۆرمی دەستووری و کشانەوەی ئەمریکا و بەردەوامی ململانێکان، هەموو ئەو تەحەددیانەن کە پێویستە بۆ بەدەستهێنانی پەیوەندییەکی پتەوتر و هاوبەشی نێوان هەردوو حکومەت چارەسەر بکرێن.

سەرچاوەکان
Ahmed, S. (2020). Federalism and Its Challenges in Iraq: A Review of the Iraqi Constitution. Arab Law Quarterly, 34(2), 157-182.
Fattah, H. (2019). Federalism in Iraq: Past, Present and Future. International Journal on World Peace, 36(1), 29-58.
McCarty, N., & Sams, K. (2019). A Reconfigured Iraq: The Role of Federalism in the Kurdistan Region. In Federalism and Decentralization in the Arab World (pp. 191-212). Springer.
Othman, K. A. (2021). Federalism in Iraq: The KRG‌s Quest for Increased Autonomy. Journal of Muslim Minority Affairs, 41(1), 109-125.
Stansfield, G. R. (2017). Iraq’s Kurdistan Region: A Suitable Case for Federalism? Middle East Policy, 24(2), 122-133.